11. باب صفات الذات و صفات الأفعال
1 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّيَالِسِيِّ الْخَزَّازِ الْكُوفِيِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ رَبَّنَا وَ الْعِلْمُ ذَاتُهُ وَ لَا مَعْلُومَ وَ السَّمْعُ ذَاتُهُ وَ لَا مَسْمُوعَ وَ الْبَصَرُ ذَاتُهُ وَ لَا مُبْصَرَ وَ الْقُدْرَةُ ذَاتُهُ وَ لَا مَقْدُورَ فَلَمَّا أَحْدَثَ الْأَشْيَاءَ وَ كَانَ الْمَعْلُومُ وَقَعَ الْعِلْمُ مِنْهُ عَلَى الْمَعْلُومِ وَ السَّمْعُ عَلَى الْمَسْمُوعِ وَ الْبَصَرُ عَلَى الْمُبْصَرِ وَ الْقُدْرَةُ عَلَى الْمَقْدُورِ قَالَ قُلْتُ فَلَمْ يَزَلِ اللَّهُ مُتَكَلِّماً قَالَ إِنَّ الْكَلَامَ صِفَةٌ مُحْدَثَةٌ لَيْسَتْ بِأَزَلِيَّةٍ كَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مُتَكَلِّمَ
ترجمه :
1. ابو بصير مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: پروردگار ما، هميشه بود. و زمانى كه معلومى وجود نداشت، علم، ذات او بود، و زمانى كه شنيدنى در كار نبود، شنيدن ذات او بود، و زمانى كه چيز ديدنى وجود نداشت، ديدن، ذات او بود و زمانى كه مغلوبى وجود نداشت، قدرت، ذات او بود و زمانى كه اشياء به وجود آمدند و معلوم محقق شد، علمش بر معلوم، شنيدنش بر شنيدنى، بينايى او بر ديدنى و قدرتش بر مغلوب شده، قرار گرفت.
ابو بصير مىگويد: به آن حضرت عرض كردم: آيا خداوند هميشه متكلم بوده است؟
فرمودند: كلام، سخنى ايجاد شده است كه ازلى نمىباشد و خداوند، بود در حالى كه متكلمى نبود.
2 حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فَقُلْتُ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ يَعْلَمُ قَالَ أَنَّى يَكُونُ يَعْلَمُ وَ لَا مَعْلُومَ قَالَ قُلْتُ فَلَمْ يَزَلِ اللَّهُ يَسْمَعُ قَالَ أَنَّى يَكُونُ ذَلِكَ وَ لَا مَسْمُوعَ قَالَ قُلْتُ فَلَمْ يَزَلْ يُبْصِرُ قَالَ أَنَّى يَكُونُ ذَلِكَ وَ لَا مُبْصَرَ قَالَ ثُمَّ قَالَ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ عَلِيماً سَمِيعاً بَصِيراً ذَاتٌ عَلَّامَةٌ سَمِيعَةٌ بَصِيرَةٌ
ترجمه :
2. حماد بن عيسى مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم: آيا خداوند هميشه مىدانست؟ فرمود: معلومى نبود، (اما) او مىدانست. عرض كردم: آيا هميشه مىشنيد؟ فرمودند: شنيدنى وجود نداشت (اما) او مىشنيد. عرض كردم: آيا هميشه مىديد؟ فرمودند: ديدنى نبود (اما) او مىديد. سپس فرمود: خداوند هميشه دانا، شنوا و بينا، صاحب دانايى، شنوايى و بينايى بود. (پس قبل از اين كه كسى باشد كه بشنود و ببيند، او شنوا و بينا بوده است.)
3 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيِّ قَالَ حَدَّثَنَا الْفَضْلُ بْنُ سُلَيْمَانَ الْكُوفِيُّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا عَلِيَّ بْنَ مُوسَى ع يَقُولُ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلِيماً قَادِراً حَيّاً قَدِيماً سَمِيعاً بَصِيراً فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ قَوْماً يَقُولُونَ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَزَلْ عَالِماً بِعِلْمٍ وَ قَادِراً بِقُدْرَةٍ وَ حَيّاً بِحَيَاةٍ وَ قَدِيماً بِقِدَمٍ وَ سَمِيعاً بِسَمْعٍ وَ بَصِيراً بِبَصَرٍ فَقَالَ ع مَنْ قَالَ ذَلِكَ وَ دَانَ بِهِ فَقَدِ اتَّخَذَ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرى وَ لَيْسَ مِنْ وَلَايَتِنَا عَلَى شَيْءٍ ثُمَّ قَالَ ع لَمْ يَزَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلِيماً قَادِراً حَيّاً قَدِيماً سَمِيعاً بَصِيراً لِذَاتِهِ تَعَالَى عَمَّا يَقُولُ الْمُشْرِكُونَ وَ الْمُشَبِّهُونَ عُلُوّاً كَبِيراً
ترجمه :
3. حسين بن خالد مىگويد: از امام رضا (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: خداوند هميشه دانا، توانا و زنده، موجود، شنوا و بينا بوده است. عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! گروهى مىگويند: خداوند، هميشه به علم دانا، به قدرت توانا، به زنده بودن زنده، به بودن (از ازل) بوده، به گوش شنوا و به چشم بينا است. (يعنى براى خداوند، ابزارى براى ديدن و شنيدن و دانايى تصور مىكنند.) حضرت فرمودند: كسى كه چنين سخنى بگويد و نسبت به آن معتقد باشد، همراه خداى (يكتا) خداى ديگر را گرفته است و از ولايت ما، بهرهاى نبرده است. سپس فرمودند: خداوند هميشه در ذات خود، دانا، توانا، زنده، موجود، شنوا و بينا است و از آن چه مشركان و تشبيه كنندگان (او به چيزهاى ديگر) مىگويند بزرگتر است.
4 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ التَّوْحِيدِ فَقَالَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ مُثْبَتٌ مَوْجُودٌ لَا مُبْطَلٌ وَ لَا مَعْدُودٌ وَ لَا فِي شَيْءٍ مِنْ صِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ وَ لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ نُعُوتٌ وَ صِفَاتٌ فَالصِّفَاتُ لَهُ وَ أَسْمَاؤُهَا جَارِيَةٌ عَلَى الْمَخْلُوقِينَ مِثْلُ السَّمِيعِ وَ الْبَصِيرِ وَ الرَّءُوفِ وَ الرَّحِيمِ وَ أَشْبَاهِ ذَلِكَ وَ النُّعُوتُ نُعُوتُ الذَّاتِ لَا تَلِيقُ إِلَّا بِاللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ اللَّهُ نُورٌ لَا ظَلَامَ فِيهِ وَ حَيٌّ لَا مَوْتَ لَهُ وَ عَالِمٌ لَا جَهْلَ فِيهِ وَ صَمَدٌ لَا مَدْخَلَ فِيهِ رَبُّنَا نُورِيُّ الذَّاتِ حَيُّ الذَّاتِ عَالِمُ الذَّاتِ صَمَدِيُّ الذَّاتِ
ترجمه :
4. هارون بن عبدالملك مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) درباره توحيد (يگانگى خداوند) سؤال شد. آن حضرت فرمودند: او، ثابت شده و موجود است نه اين كه باطل و شمرده شده باشد و هيچ سفتى از مخلوقات، در او نيست و براى او ويژگىها و صفات وجود دارد. پس صفات و اسمهاى آن صفات، در مخلوقات او، مثل شنوا، بينا، مهربانى، رحيميت و مانند آن. صفات (الهى) صفات ذات است كه به جز بر خداى متعال، (به موجود ديگرى) شايسته نيست. خداوند، نورى است كه در آن تاريكى وجود ندارد، و زندهاى است كه مرگ در او نيست، و دانايى است كه نادانى در او وجود ندارد، و بىنيازى است كه چيزى در او دخالت ندارد. پروردگار ما، ذاتا زنده، دانا و بىنياز است.
5 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِي عَمِّي مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ الْخَزَّازِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كَانَ وَ لَا شَيْءَ غَيْرُهُ نُوراً لَا ظَلَامَ فِيهِ وَ صَادِقاً لَا كَذِبَ فِيهِ وَ عَالِماً لَا جَهْلَ فِيهِ وَ حَيّاً لَا مَوْتَ فِيهِ وَ كَذَلِكَ هُوَ الْيَوْمَ وَ كَذَلِكَ لَا يَزَالُ أَبَداً
ترجمه :
5. جابر از امام باقر (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خداوند متعال بود، زمانى كه غير او چيزى نبود. نورى بود كه در او تاريكى نبود، و راستگويى بود كه دروغى در او نبود، و دانايى بود كه نادانى در او نبود، و زندهاى بود كه مرگ در او نبود، و امروز نيز چنين است و براى هميشه، همين گونه خواهد بود.
6 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ قَالَ حَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ كَانَ حَيّاً بِلَا كَيْفٍ وَ لَا أَيْنٍ وَ لَا كَانَ فِي شَيْءٍ وَ لَا كَانَ عَلَى شَيْءٍ وَ لَا ابْتَدَعَ لِمَكَانِهِ مَكَاناً وَ لَا قَوِيَ بَعْدَ مَا كَوَّنَ الْأَشْيَاءَ وَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ يَكُونُ وَ لَا كَانَ خِلْواً مِنَ الْقُدْرَةِ عَلَى الْمُلِكِ قَبْلَ إِنْشَائِهِ وَ لَا يَكُونُ خِلْواً مِنَ الْقُدْرَةِ بَعْدَ ذَهَابِهِ كَانَ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَهاً حَيّاً بِلَا حَيَاةٍ حَادِثَةٍ مَلِكاً قَبْلَ أَنْ يُنْشِئَ شَيْئاً وَ مَالِكاً بَعْدَ إِنْشَائِهِ وَ لَيْسَ لِلَّهِ حَدٌّ وَ لَا يُعْرَفُ بِشَيْءٍ يُشْبِهُهُ وَ لَا يَهْرَمُ لِلْبَقَاءِ وَ لَا يَصْعَقُ لِدَعْوَةِ شَيْءٍ وَ لِخَوْفِهِ تَصْعَقُ الْأَشْيَاءُ كُلُّهَا وَ كَانَ اللَّهُ حَيّاً بِلَا حَيَاةٍ حَادِثَةٍ وَ لَا كَوْنٍ مَوْصُوفٍ وَ لَا كَيْفٍ مَحْدُودٍ وَ لَا أَيْنٍ مَوْقُوفٍ وَ لَا مَكَانٍ سَاكِنٍ بَلْ حَيٌّ لِنَفْسِهِ وَ مَالِكٌ لَمْ يَزَلْ لَهُ الْقُدْرَةُ أَنْشَأَ مَا شَاءَ حِينَ شَاءَ بِمَشِيَّتِهِ وَ قُدْرَتِهِ كَانَ أَوَّلًا بِلَا كَيْفٍ وَ يَكُونُ آخِراً بِلَا أَيْنٍ وَ كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ- لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ
ترجمه :
6. عبدالأعلى از بندهى شايستهى خدا، امام موسى كاظم (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: حقيقتا خداوند (كه هيچ خدايى جز او نيست) بدون كيفيت و داشتن مكان و قرار گرفتن در چيزى يا بر چيزى، زنده است و براى جايگاه خود، جايى را به وجود نياورده است. بعد از به وجود آوردن اشياء، قوى نگشت (بلكه هميشه قوى بوده است) و با هيچ چيزى كه آفريده است، شباهت ندارد و قبل از ايجاد آن، خالى از قدرت پادشاهى نبود و پس از رفتن آن، خالى از قدرت نمىباشد.
خداوند، خداى زندهاى بود، بدون اين كه زندگى او ايجاد شده باشد، قبل و بعد از اين كه چيزى را به وجود بياورد، مالك بود. براى خداوند، و اندازهاى نيست و نمىتوان او به وسيله چيزى كه به او شباهت دارد، شناخت و با باقى ماندن (و گذشتن زمان) پير نمىشود. براى خواندن چيزى، صدا را بلند نمىكند و تمام اشياء، از ترس او، به صدا در مىآيند و خداوند، زنده بود، بدون اين كه زندگى او، ايجاد شده باشد و به بودن (در جايى) وصف نمىشود و كيفيت او، اندازهگيرى نمىگردد و در جايى متوقف و در مكانى، ساكن نمىشود، بلكه ذاتا زنده است و هيچ وقت قدرت از او جدا نمىشود. آن چه و هر چه مىخواهد با خواست و قدرت خود، ايجاد مىكند. بدون كيفيت بودن، و بدون مكان خواهد بود. هر چيزى به جز ذات او، نابود مىشوند و مخلوقات و كارها به او تعلق دارند و او پروردگار جهانيان، مبارك است.
7 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ خَالِدِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ اسْمُ اللَّهِ غَيْرُ اللَّهِ وَ كُلُّ شَيْءٍ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ شَيْءٍ فَهُوَ مَخْلُوقٌ مَا خَلَا اللَّهَ فَأَمَّا مَا عَبَّرَتِ الْأَلْسُنُ عَنْهُ أَوْ عَمِلَتِ الْأَيْدِي فِيهِ فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ اللَّهُ غَايَةُ مَنْ غَايَاهُ وَ الْمُغَيَّا غَيْرُ الْغَايَةِ وَ الْغَايَةُ مَوْصُوفَةٌ وَ كُلُّ مَوْصُوفٍ مَصْنُوعٌ وَ صَانِعُ الْأَشْيَاءِ غَيْرُ مَوْصُوفٍ بِحَدٍّ مُسَمًّى لَمْ يَتَكَوَّنْ فَتُعْرَفَ كَيْنُونَتُهُ بِصُنْعِ غَيْرِهِ وَ لَمْ يَتَنَاهَ إِلَى غَايَةٍ إِلَّا كَانَتْ غَيْرَهُ لَا يَذِلُّ مَنْ فَهِمَ هَذَا الْحُكْمَ أَبَداً وَ هُوَ التَّوْحِيدُ الْخَالِصُ فَاعْتَقِدُوهُ وَ صَدِّقُوهُ وَ تَفَهَّمُوهُ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَعْرِفُ اللَّهَ بِحِجَابٍ أَوْ بِصُورَةٍ أَوْ بِمِثَالٍ فَهُوَ مُشْرِكٌ لِأَنَّ الْحِجَابَ وَ الْمِثَالَ وَ الصُّورَةَ غَيْرُهُ وَ إِنَّمَا هُوَ وَاحِدٌ مُوَحَّدٌ فَكَيْفَ يُوَحِّدُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ عَرَفَهُ بِغَيْرِهِ إِنَّمَا عَرَفَ اللَّهَ مَنْ عَرَفَهُ بِاللَّهِ فَمَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ بِهِ فَلَيْسَ يَعْرِفُهُ إِنَّمَا يَعْرِفُ غَيْرَهُ وَ اللَّهُ خَالِقُ الْأَشْيَاءِ لَا مِنْ شَيْءٍ يُسَمَّى بِأَسْمَائِهِ فَهُوَ غَيْرُ أَسْمَائِهِ وَ الْأَسْمَاءُ غَيْرُهُ وَ الْمَوْصُوفُ غَيْرُ الْوَاصِفِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يُؤْمِنُ بِمَا لَا يَعْرِفُ فَهُوَ ضَالٌّ عَنِ الْمَعْرِفَةِ لَا يُدْرِكُ مَخْلُوقٌ شَيْئاً إِلَّا بِاللَّهِ وَ لَا تُدْرَكُ مَعْرِفَةُ اللَّهِ إِلَّا بِاللَّهِ وَ اللَّهُ خِلْوٌ مِنْ خَلْقِهِ وَ خَلْقُهُ خِلْوٌ مِنْهُ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ شَيْئاً كَانَ كَمَا أَرَادَ بِأَمْرِهِ مِنْ غَيْرِ نُطْقٍ لَا مَلْجَأَ لِعِبَادِهِ مِمَّا قَضَى وَ لَا حُجَّةَ لَهُمْ فِيمَا ارْتَضَى لَمْ يَقْدِرُوا عَلَى عَمَلٍ وَ لَا مُعَالَجَةٍ مِمَّا أَحْدَثَ فِي أَبْدَانِهِمُ الْمَخْلُوقَةِ إِلَّا بِرَبِّهِمْ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّهُ يَقْوَى عَلَى عَمَلٍ لَمْ يُرِدْهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ زَعَمَ أَنَّ إِرَادَتَهُ تَغْلِبُ إِرَادَةَ اللَّهِ- تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ
قال مصنف هذا الكتاب معنى ذلك أن من زعم أنه يقوى على عمل لم يرده الله أن يقويه عليه فقد زعم أن إرادته تغلب إرادة الله- تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ
ترجمه :
7. عبدالأعلى از امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: نام خدا، غير از خداست؛ و هر چيزى كه نام شىء بر آن واقع شود، به جز خداوند، مخلوق و آفريده شده است. آن چه زبانها بيان مىكنند و يا دستها انجام مىدهند، آفريده و خلق شدهاند و خداوند، نهايت هر نهايتى است؛ و چيزى كه نهايت را مىپذيرد، غير از نهايت است و نهايت، موصوف و هر موصوفى، ساخته شده است و سازندهى اشياء، به اندازهاى كه بتوان از آن نام برد، وصف نمىشود. او موجود نشده است تا مثل ساخته شدن غير از خود، شناخته شود و به نهايتى منتهى نمىشود، مگر اين كه (آن چيز) غير از خدا باشد. كسى كه اين حكم را درك كند، هرگز ذليل نمىشود و اين، همان توحيد خالص است. پس به آن معتقد شده و صادق دانسته و با اجازه خداوند درك كنيد و كسى كه گمان كند كه خداوند را به حجاب، يا صورت يا تصويرى مىشناسد، مشرك است. زيرا حجاب، صورت و تصوير، مغاير با خداست و او تك و يگانه است. پس چگونه كسى كه او را به غيرش مىشناسد، يكتا پرست دانست. خداوند را كسى شناخته كه به وسيله خدا، خدا را شناخته باشد. پس كسى كه خدا را با خدا نشناسد، او را نشناخته است و غير او را شناخته است؛ و خداوند، آفريننده اشياء، از غير شىء است (زيرا خداوند، شىء را از خود شىء نيافريده است؛ بلكه چيزى نبود و از نيستى آفريده.) خداوند، به نامهايش ناميده مىشود، اما غير از نامهايش، و نامهايش غير از اوست؛ و آن چه توصيف مىشود، غير از وصف كننده است. پس كسى كه خيال كند به چيزى كه نمىشناسد، ايمان دارد، از شناخت گمراه است. مخلوق، چيزى را به جز به وسيله خدا، درك نمىكند و به شناخت خداوند، به جز با (خواست) او، نمىرسد. خداوند، از مخلوقات خود و مخلوقات، از خدا خالى هستند (يعنى هيچ شباهتى ميان خدا و مخلوقاتش وجود ندارد) زمانى كه خداوند چيزى را اراده كند، آن چيز به وجود مىآيد، همان طورى كه بدون سخن گفتن به دستور خود، اراده كرده است. از آن چه خداوند حكم كرده است، بندگانش چارهاى ندارند و در آن چه او خشنود است، حجتى براى بندگان نيست. بر هيچ كارى قدرت ندارد و به جز به وسيله پروردگارشان، نسبت به آن چه در بدنهايشان ايجاد شده است، دوا ندارد. پس كسى كه گمان كند نسبت به كارى كه خداوند آن را نخواسته است، قدرت دارد، خيال كرده است كه خواستهى او بر خواستهى خداوندى كه مبارك و پروردگار جهانيان است، غلبه دارد.
نويسندهى اين كتاب، شيخ، صدوق (رحمهم الله) مىگويد: معناى جملهاى كه هر كسى گمان كند بر كارى قدرت دارد كه خداوند آن را نخواسته است، اين است كه، بر آن كار قدرت دارد و حقيقتا خيال كرده است كه خواستهى او برخواستهى خداوندى كه مبارك و پروردگار جهانيان است، غلبه دارد.
8 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِي عَمِّي مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي الْقَاسِمِ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الصَّيْرَفِيُّ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَحْمَرِ قَالَ قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَزَلْ سَمِيعاً بَصِيراً عَلِيماً قَادِراً قَالَ نَعَمْ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ رَجُلًا يَنْتَحِلُ مُوَالاتَكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَزَلْ سَمِيعاً بِسَمْعٍ وَ بَصِيراً بِبَصَرٍ وَ عَلِيماً بِعِلْمٍ وَ قَادِراً بِقُدْرَةٍ فَغَضِبَ ع ثُمَّ قَالَ مَنْ قَالَ ذَلِكَ وَ دَانَ بِهِ فَهُوَ مُشْرِكٌ وَ لَيْسَ مِنْ وَلَايَتِنَا عَلَى شَيْءٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ذَاتٌ عَلَّامَةٌ سَمِيعَةٌ بَصِيرَةٌ قَادِرَةٌ
ترجمه :
8. ابان بن عثمان احمر مىگويد: به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: مرا از خداوند آگاه كن كه آيا هميشه شنوا، بينا، دانا و تواناست؟ حضرت فرمودند: بله. عرض كردم: مردى كه خود را از دوستداران شما اهل بيت مىداند، مىگويد: خداوند، هميشه به گوش شنوا و به چشم بينا و به دانش دانا و به قدرت توانا مىباشد.
حضرت خشمگين شدند و فرمودند: كسى كه چنين سخنى بگويد و به آن معتقد باشد، مشرك است و از ولايت ما، چيزى ندارد. خداوند، ذاتا آگاه، شنوا، بينا و تواناست.
9 حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ مِنْ صِفَةِ الْقَدِيمِ أَنَّهُ وَاحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ أَحَدِيُّ الْمَعْنَى وَ لَيْسَ بِمَعَانٍ كَثِيرَةٍ مُخْتَلِفَةٍ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَزْعُمُ قَوْمٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ أَنَّهُ يَسْمَعُ بِغَيْرِ الَّذِي يُبْصِرُ وَ يُبْصِرُ بِغَيْرِ الَّذِي يَسْمَعُ قَالَ فَقَالَ كَذَبُوا وَ أَلْحَدُوا وَ شَبَّهُوا تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ إِنَّهُ سَمِيعٌ بَصِيرٌ يَسْمَعُ بِمَا يُبْصِرُ وَ يُبْصِرُ بِمَا يَسْمَعُ قَالَ قُلْتُ يَزْعُمُونَ أَنَّهُ بَصِيرٌ عَلَى مَا يَعْقِلُونَهُ قَالَ فَقَالَ تَعَالَى اللَّهُ إِنَّمَا يَعْقِلُ مَا كَانَ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ وَ لَيْسَ اللَّهُ كَذَلِكَ
ترجمه :
9. محمد بن مسلم از امام باقر (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: از صفت قديم (موجودى كه هميشه بوده و خواهد بود كه فقط خداوند است) اين است كه يكتا، يگانه، بىنياز، يگانه معنا مىباشد، به طورى كه داراى معانى زياد و گوناگون نيست.
محمد بن مسلم مىگويد: به امام عرض كردم: جانم به فدايت! گروهى از مردم عراق خيال مىكنند كه خداوند به چيزى غير از آن چه مىبيند، مىشنود و غير از آن چه مىشنود، مىبيند. فرمودند: آنها دروغ مىگويند و ملحد مىباشند و او را به چيزى شبيه مىدانند و خداوند، از اين چيزها برتر است. زيرا او، شنوندهى بيناست. به آن چيزى كه مىبيند، مىشنود و به آن چيزى كه مىشنود، مىبيند.
محمد بن مسلم مىگويد: (دوباره) به آن حضرت عرض كردم: آنها گمان مىكنند كه خداوند طبق همان چيزى كه آنها تعقل مىكنند، بيناست. حضرت فرمودند: خداوند، برتر است و تنها چيزى كه صفت مخلوقين را دارد، به فكر مىآيد، در حالى كه خداوند چنين نيست. (كه به فكر مخلوقين در بيايد.)
10 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ فِي حَدِيثِ الزِّنْدِيقِ الَّذِي سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ لَهُ أَ تَقُولُ إِنَّهُ سَمِيعٌ بَصِيرٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هُوَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ سَمِيعٌ بِغَيْرِ جَارِحَةٍ وَ بَصِيرٌ بِغَيْرِ آلَةٍ بَلْ يَسْمَعُ بِنَفْسِهِ وَ يُبْصِرُ بِنَفْسِهِ وَ لَيْسَ قَوْلِي إِنَّهُ يَسْمَعُ بِنَفْسِهِ أَنَّهُ شَيْءٌ وَ النَّفْسُ شَيْءٌ آخَرُ وَ لَكِنِّي أَرَدْتُ عِبَارَةً عَنْ نَفْسِي إِذْ كُنْتُ مَسْئُولًا وَ إِفْهَاماً لَكَ إِذْ كُنْتَ سَائِلًا فَأَقُولُ يَسْمَعُ بِكُلِّهِ لَا أَنَّ كُلَّهُ لَهُ بَعْضٌ وَ لَكِنِّي أَرَدْتُ إِفْهَامَكَ وَ التَّعْبِيرُ عَنْ نَفْسِي وَ لَيْسَ مَرْجِعِي فِي ذَلِكَ إِلَّا إِلَى أَنَّهُ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ الْعَالِمُ الْخَبِيرُ بِلَا اخْتِلَافِ الذَّاتِ وَ لَا اخْتِلَافِ الْمَعْنَى
ترجمه :
10. هشام بن حكم مىگويد: در داستانى مربوط به شخصى خدانشناس (زنديق) كه از امام صادق (عليه السلام) پرسيد: آيا مىگويد كه خداوند شنواى بيناست؟ امام صادق (عليه السلام) فرمودند: او شنواى بيناست. بدون عضو، شنواست و بدون ابزار، بيناست. ذاتا مىشنود و مىبيند و منظور از سخن من كه ذاتا مىشنود، اين نيست كه او يك چيز و ذاتش چيز ديگرى است، بلكه اين سخنان از طرف خودم است كه مورد سؤال واقع شدهام و قصد فهماندن را دارم، زيرا تو سؤال كننده هستى. پس مىگوييم: او، به تمام مىشنود.
نه اين كه با گفتن تمام، بودن او جزء هست، بلك قصد فهماندن تو را دارم و اين سخن، از خودم است و معناى تمام سخنان من به اين بر مىگردد كه خداوند شنوا، بينا، دانا و آگاه است بودن اين كه در ذات و معنا، اختلافى باشد.
11 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ سُكَّرَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنْ رَأَيْتَ أَنْ تُعَلِّمَنِي هَلْ كَانَ اللَّهُ جَلَّ ذِكْرُهُ يَعْلَمُ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ أَنَّهُ وَحْدَهُ فَقَدِ اخْتَلَفَ مَوَالِيكَ فَقَالَ بَعْضُهُمْ قَدْ كَانَ يَعْلَمُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنَّهُ وَحْدَهُ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ شَيْئاً مِنْ خَلْقِهِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّمَا مَعْنَى يَعْلَمُ يَفْعَلُ فَهُوَ الْيَوْمَ يَعْلَمُ أَنَّهُ لَا غَيْرُهُ قَبْلَ فِعْلِ الْأَشْيَاءِ وَ قَالُوا إِنْ أَثْبَتْنَا أَنَّهُ لَمْ يَزَلْ عَالِماً بِأَنَّهُ لَا غَيْرُهُ فَقَدْ أَثْبَتْنَا مَعَهُ غَيْرَهُ فِي أَزَلِيَّتِهِ فَإِنْ رَأَيْتَ يَا سَيِّدِي أَنْ تُعَلِّمَنِي مَا لَا أَعْدُوهُ إِلَى غَيْرِهِ فَكَتَبَ ع مَا زَالَ اللَّهُ تَعَالَى عَالِماً تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ذِكْرُهُ
ترجمه :
11. فضيل بن شكره مىگويد: به امام باقر (عليه السلام) عرض كردم: جانم به فدايت! اگر خواستيد به من بياموزيد كه آيا خداوند قبل از اين كه چيزى را بيافريند، مىدانست كه يكتا و تنهاست؟ (زيرا) شيعيان شما، (در اين مورد) اختلاف دارد. بعضى از آنها مىگويند: خداوند قبل از اين كه چيزى را بيافريند، مىدانست كه تنها و بعضى ديگر مىگويند: منظور از دانستن، انجام دادن است. پس امروز خداوند مىداند كه قبل از آفرينش چيزى، كسى غير از او نبود و مىگويد: اگر ثابت كنيم، خداوند هميشه مىدانست كه غير از او كسى نبوده است، در ازل ثابت كردهايم كه همراه او كسى است. اى سرور من! اگر صلاح مىدانيد، چيزى را به من بياموزيد كه به غير را آن، مراجعه نكنم. حضرت در جواب نوشتند: خداوند، كه نامش بلند است، هميشه (و از ازل) آگاه بود.
12 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ كَانَ اللَّهُ وَ لَا شَيْءَ غَيْرُهُ وَ لَمْ يَزَلْ عَالِماً بِمَا كَوَّنَ فَعِلْمُهُ بِهِ قَبْلَ كَوْنِهِ كَعِلْمِهِ بِهِ بَعْدَ مَا كَوَّنَهُ
ترجمه :
12. محمد بن مسلم مىگويد: از امام باقر (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: خداوند بود، در حالى كه غير از او چيزى نبود و هميشه، به آن چه ايجاد مىكند، آگاه است. پس علم خداوند، قبل از آفرينش مثل علم او بعد از آن است.
13 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع يَسْأَلُهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَ كَانَ يَعْلَمُ الْأَشْيَاءَ قَبْلَ أَنْ خَلَقَ الْأَشْيَاءَ وَ كَوَّنَهَا أَوْ لَمْ يَعْلَمْ ذَلِكَ حَتَّى خَلَقَهَا وَ أَرَادَ خَلْقَهَا وَ تَكْوِينَهَا فَعَلِمَ مَا خَلَقَ عِنْدَ مَا خَلَقَ وَ مَا كَوَّنَ عِنْدَ مَا كَوَّنَ فَوَقَّعَ ع بِخَطِّهِ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ عَالِماً بِالْأَشْيَاءِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْأَشْيَاءَ كَعِلْمِهِ بِالْأَشْيَاءِ
بَعْدَ مَا خَلَقَ الْأَشْيَاءَ
ترجمه :
13. ايوب بن نوح به ابوالحسن (امام موسى كاظم (عليه السلام)) نامهاى نوشت و از آن حضرت درباره خداوند پرسيد كه آيا قبل از آفرينش اشياء، نسبت به آنها آگاهى داشت؟ يا تا زمانى كه آنها را آفريد، نمىدانست و (سپس) آفرينش آنها را اراده نمود و آن موقع فهميد كه چه آفريده و به وجود آورده است؟ حضرت به خط (مبارك) خود نوشتند: خداوند همان طورى كه بعد از خلقت اشياء، نسبت به آنها آگاه است، قبل از آفرينش آنها نيز آگاهى داشت.
14 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ وَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِيهِ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لِي أَ تَنْعَتُ اللَّهَ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ هَاتِ فَقُلْتُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ قَالَ هَذِهِ صِفَةٌ يَشْتَرِكُ فِيهَا الْمَخْلُوقُونَ قُلْتُ فَكَيْفَ تَنْعَتُهُ فَقَالَ هُوَ نُورٌ لَا ظُلْمَةَ فِيهِ وَ حَيَاةٌ لَا مَوْتَ فِيهِ وَ عِلْمٌ لَا جَهْلَ فِيهِ وَ حَقٌّ لَا بَاطِلَ فِيهِ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ أَنَا أَعْلَمُ النَّاسِ بِالتَّوْحِيدِ
ترجمه :
14. هشام بن سالم مىگويد: نزد امام صادق (عليه السلام) رفتم و آن حضرت به من فرمود: آيا خداوند را توصيف مىكنى؟ عرض كردم: بله. فرمود: بفرما (توصيف كن.) عرض كردم: او شنواى بيناست. فرمود: در اين سفت، آفريده شدگان نيز شركت دارند. عرض كردم: شما چگونه خداوند را توصيف مىكنيد؟
