10 باب العلم
1 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ النَّوْفَلِيِّ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ سُفْيَانَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَلِيٍّ الْقَصَّابُ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ مُنْتَهَى عِلْمِهِ فَقَالَ لَا تَقُلْ ذَلِكَ فَإِنَّهُ لَيْسَ لِعِلْمِهِ مُنْتَهًى
ترجمه :
1. ابو على قصاب مىگويد: نزد امام صادق (عليه السلام) بودم و عرض كردم: خداوند را به اندازه انتهاى دانش او سپاس مىگويم. حضرت فرمودند: اين سخن را نگو، زيرا براى علم خداوند پايانى نيست.
2 أَبِي وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُمَا اللَّهُ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْكَاهِلِيِّ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع فِي دُعَاءٍ الْحَمْدُ لِلَّهِ مُنْتَهَى عِلْمِهِ فَكَتَبَ إِلَيَّ لَا تَقُولَنَّ مُنْتَهَى عِلْمِهِ وَ لَكِنْ قُلْ مُنْتَهَى رِضَاهُ
ترجمه :
2. كاهلى مىگويد: به ابوالحسن (امام موسى كاظم (عليه السلام)) در مورد اين دعا (خداوند را به اندازه انتهاى دانش او سپاس مىگويم) نامهاى نوشتم. آن حضرت (هم) در جواب نوشتند: نگوييد (سپاس مىگويم) به اندازه پايان علم او، بلكه بگو: خداوند را به اندازه نهايت خشنودى او (سپاس مىگويم.)
3 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَسَدِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْعِلْمُ هُوَ مِنْ كَمَالِهِ
ترجمه :
3. هشام بن حكم از امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: علم، از كمال خداوند است. (البته همان طور كه علامه مجلسى هم فرموده است، اين سخن اشتباه است، زيرا صفات خداوند جزء ذات اوست و نمىتوان چيزى را از او جدا كرد.)
4 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الصَّيْرَفِيِّ عَنْ بَكَّارٍ الْوَاسِطِيِّ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي الْعِلْمِ قَالَ هُوَ كَيَدِكَ مِنْكَ
قال محمد بن علي مؤلف هذا الكتاب يعني أن العلم ليس هو غيره و أنه من صفات ذاته لأن الله عز و جل ذات علامة سميعة بصيرة و إنما نريد بوصفنا إياه بالعلم نفي الجهل عنه و لا نقول إن العلم غيره لأنا متى قلنا ذلك ثم قلنا إن الله لم يزل عالما أثبتنا معه شيئا قديما لم يزل تعالى الله عن ذلك علوا كبيرا
ترجمه :
4. حمران بن اعين از امام باقر (عليه السلام) درباره علم نقل مىكند كه فرمودند: علم خداوند، مثل دست، نسبت به توست. (علم خداوند هم همين طور است.) (اما همان طور كه علامه مجلسى قدس سره هم فرموده است، اين سخن اشتباهى از طرف راوى روايت است، زيرا صفات خداوند جزء ذات اوست و نمىتوان چيزى را از او جدا كرد، مگر اين كه بگوييم دست، جزء ذات انسان است كه اين را كسى نگفته است.)
(نويسنده اين كتاب، شيخ صدوق قدس سره در توضيح اين روايت مىگويد: منظور اين است كه دانش خداوند، چيزى غير از او نيست و جزء صفات ذات خداوند است. زيرا خداوند در ذات، دانا، شنوا و بيناست و اين كه او را به علم توصيف مىكنيم، به خاطر اين است كه جهل و نادانى را از او نفى نماييم و نمىگوييم: علم، غير از اوست. چون كه هر وقت چنين حرفى را بزنيم (كه علم خدا، غير از اوست) سپس بگوييم: خداوند، هميشه دانا بوده است، به همراه او (جداى از خداوند) چيز قديمى (كه از اول بوده است) را ثابت كردهايم و خداوند بزرگتر است از اين كه چيزى همراه او باشد.
5 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ أَ رَأَيْتَ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَ لَيْسَ كَانَ فِي عِلْمِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ بَلَى قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ
ترجمه :
5. منصوربن حازم مىگويد: به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: آيا شما اين اعتقاد را داريد كه آن چه بوده و آن چه تا روز قيامت به وجود مىآيد، در علم خدا نيست؟ حضرت فرمودند: تمام آنها در علم خداوند قبل از اين كه آسمان و زمين را بيافريند، وجود داشته است.
6 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ وَ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ جَمِيعاً عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ سَأَلْتُهُ يَعْنِي أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع هَلْ يَكُونُ الْيَوْمَ شَيْءٌ لَمْ يَكُنْ فِي عِلْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَا بَلْ كَانَ فِي عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ يُنْشِئَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض
ترجمه :
6. منصور بن حازم مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم: آيا الان چيزى هست كه در علم خداوند نباشد؟ فرمودند: خير! بلكه تمام آنها، قبل از اين كه آسمانها و زمين را بيافريند، در علم خداوند وجود داشت.
7 حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ يُونُسَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَنْ جَابِرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ تَعَالَى فِي عُلُوِّ كُنْهِهِ أَحَدٌ تَوَحَّدَ بِالتَّوْحِيدِ فِي تَوْحِيدِهِ ثُمَّ أَجْرَاهُ عَلَى خَلْقِهِ فَهُوَ أَحَدٌ صَمَدٌ مَلِكٌ قُدُّوسٌ يَعْبُدُهُ كُلُّ شَيْءٍ وَ يَصْمِدُ إِلَيْهِ وَ فَوْقَ الَّذِي عَسَيْنَا أَنْ نَبْلُغَ رَبَّنَا- وَسِعَ رَبُّنَا كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً
ترجمه :
7. جابر از امام باقر (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خداوند متعال در بزرگى دانش، يگانه است، به واسطه يكتايى و يگانگى، تنها است. (كسى جز او يگانه نيست و خدايى جز او وجود ندارد.) سپس يگانگى خود را در مخلوقاتش اجرا كرد. (يعنى در آفرينش هم كسى مانند او نيست) پس او يگانه، بىنياز، پادشاه و مقدس است. تمام چيزها، او را مىپرستند و به او نياز دارند و او بالاتر از آن چيزى است كه اميد داريم به پروردگارمان برسيم. پروردگار ما، همه چيز را از نظر علم، وسعت بخشيد.
8 حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو نَصْرٍ مَنْصُورُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْأَصْفَهَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ بَشَّارٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ أَ يَعْلَمُ اللَّهُ الشَّيْءَ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ أَوْ لَا يَعْلَمُ إِلَّا مَا يَكُونُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى هُوَ الْعَالِمُ بِالْأَشْيَاءِ قَبْلَ كَوْنِ الْأَشْيَاءِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ وَ قَالَ لِأَهْلِ النَّارِ- وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ فَقَدْ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ لَوْ رَدَّهُمْ لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَ قَالَ لِلْمَلَائِكَةِ لَمَّا قَالُوا- أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ فَلَمْ يَزَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمُهُ سَابِقاً لِلْأَشْيَاءِ قَدِيماً قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَهَا فَتَبَارَكَ رَبُّنَا تَعَالَى عُلُوّاً كَبِيراً خَلَقَ الْأَشْيَاءَ وَ عِلْمُهُ بِهَا سَابِقٌ لَهَا كَمَا شَاءَ كَذَلِكَ لَمْ يَزَلْ رَبُّنَا عَلِيماً سَمِيعاً بَصِيراً
ترجمه :
8. حسين بن بشار مىگويد: از امام رضا (عليه السلام) پرسيدم: آيا خداوند نسبت به چيزى كه هنوز به وجود نيامده است، مىداند كه اگر وجود داشت، چگونه بود و يا اين كه نمىداند؟ حضرت فرمودند: خداوند، قبل از وجود هر چيزى، نسبت به آن آگاه است، خداوند فرموده است: حقيقتا از آن چه (در دنيا) انجام مىداديد، نسخه بردارى مىكرديم. و به اهل جهنم مىفرمايد: اگر آنها، نسبت به آن چه نهى شدهاند، برگردانده شوند، دوباره به همان چيز بازگشت مىكنند، زيرا دروغگو هستند. پس خداوند مىداند كه اگر آنها را دوباره (به دنيا) بر مىگرداند، به همان چيزى كه نهى شده بودند، بازگشت مىكردند (و مرتكب گناه مىشدند) و زمانى كه فرشتگان به خداوند عرض كردند: آيا در روى زمين كسانى قرار مىدهى كه فساد كنند و خون بريزند، در حالى كه ما تو را با سپاس، تسبيح مىگوييم و تو را منزه مىدانيم (يعنى مشغول ذكر تو مىباشيم) خداوند به آنها فرمود: آن چه من مىدانم، شما نمىدانيد. پس علم خداوند هميشه قبل از هر چيزى بوده است و قبل از اين كه آنها را بيافريند، (نسبت به آنها آگاهى داشت.) پس پروردگار ما مبارك است و بسيار بزرگ است و اشياء را آفريد در حالى كه علم او آن طور كه مىخواست، قبل از هر چيزى بود و همين طور است، پروردگار ما هيمشه دانا، شنوا و بيناست.
9 وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا صَفْوَانُ بْنُ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَ كَانَ يَعْلَمُ الْمَكَانَ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْمَكَانَ أَمْ عَلِمَهُ عِنْدَ مَا خَلَقَهُ وَ بَعْدَ مَا خَلَقَهُ فَقَالَ تَعَالَى اللَّهُ بَلْ لَمْ يَزَلْ عَالِماً بِالْمَكَانِ قَبْلَ تَكْوِينِهِ كَعِلْمِهِ بِهِ بَعْدَ مَا كَوَّنَهُ وَ كَذَلِكَ عِلْمُهُ بِجَمِيعِ الْأَشْيَاءِ كَعِلْمِهِ بِالْمَكَانِ
قال مصنف هذا الكتاب رضي الله عنه من الدليل على أن الله تبارك و تعالى عالم أن الأفعال المختلفة التقدير المتضادة التدبير المتفاوتة الصنعة لا تقع على ما ينبغي أن يكون عليه من الحكمة ممن لا يعلمها و لا يستمر على منهاج منتظم ممن يجهلها أ لا ترى أنه لا يصوغ قرطا يحكم صنعته و يضع كلا من دقيقه و جليله موضعه من لا يعرف الصياغة و لا أن ينتظم كتابة يتبع كل حرف منها ما قبله من لا يعلم الكتابة و العالم ألطف صنعة و أبدع تقريرا مما وصفناه فوقوعه من غير عالم بكيفيته قبل وجوده أبعد و أشد استحالة
ترجمه :
9. عبدالله بن مسكان مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم كه آيا قبل از آفريدن مكان، نسبت به آن آگاهى داشت يا هنگام و بعد از آفريدن آن، آگاهى پيدا كرد؟ حضرت فرمودند: خداوند، بزرگ است و هميشه به مكان آگاه است، قبل از آن كه به وجود بياورد، همان طورى كه بعد از به وجود آوردن مكان، نسبت به آن آگاهى داشت و علم خداوند به تمام اشياء، همين طور است. (يعنى) مثل علم خداوند به مكان است.
(شيخ صدوق (رحمهم الله) مىگويد: از دليلهاى علم خداوند اين است كه مقدرات هر كارى، متفاوت و نوع تدبير جداى از هم است، به طورى كه آفرينش آنها مختلف است و سزاوار نيست كه چنين چيزى از دانش، از كسى (صادر) شود كه علم ندارد. اگر آفريننده آنها، جاهل بود، بر طبق راه منظم، استمرار نداشت. مگر نمىبينى گوشوارهاى كه محكم ساخته شده و هر كدام از آنها، با دقت و زيبايى، در جاى مناسب قرار دارد، جايز نيست كه سازنده آن كسى باشد كه چنين حرفهاى را نمىداند و نوشتهاى كه تمام حروف آن منظم است، از طرف كسى كه نوشتن را نمىداند، محقق نمىشود. (اما) ساختن جهان هستى ظريفتر و زيباتر از آن است كه وصف كرديم. پس به وجود آوردن آنها، به واسيله موجودى كه دانا نيست، دور و بسيار محال است و حديثى كه مىآيد (حديث دهم) اين مسئله را تأييد مىكند.
10- وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ مَا حَدَّثَنَا بِهِ عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ الْعَطَّارُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ النَّيْسَابُورِيُّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا عَلِيَّ بْنَ مُوسَى ع يَقُولُ فِي دُعَائِهِ سُبْحَانَ مَنْ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَ أَتْقَنَ مَا خَلَقَ بِحِكْمَتِهِ وَ وَضَعَ كُلَّ شَيْءٍ مِنْهُ مَوْضِعَهُ بِعِلْمِهِ سُبْحَانَ مَنْ يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ
ترجمه :
10. فضل بن شاذان مىگويد: از امام رضا (عليه السلام) شنيدم كه در دعاى خود مىفرمود: پاك است كسى كه مخلوقات را با قدرت خود آفريد و با دانش خود، آنها را محكم آفريد و با علم خود هر چيزى را سر جاى خودش قرار داد. پاك است كسى كه نگاههاى خيانتآميز و آن چه در سينههاست را مىداند و چيزى مثل او نيست و او شنواى بيناست.
11 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ مَنْصُورٍ الصَّيْقَلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عِلْمٌ لَا جَهْلَ فِيهِ حَيَاةٌ لَا مَوْتَ فِيهِ نُورٌ لَا ظُلْمَةَ فِيهِ
ترجمه :
11. منصور صيقل از امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: به طور يقين خداوند، دانايى است كه نادانى در او نيست و زندهاى است كه مرگ در او راه ندارد و نورى است كه به تاريكى منجر نمىشود.
12 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع رُوِّينَا أَنَّ اللَّهَ عِلْمٌ لَا جَهْلَ فِيهِ حَيَاةٌ لَا مَوْتَ فِيهِ نُورٌ لَا ظُلْمَةَ فِيهِ قَالَ كَذَلِكَ هُوَ
ترجمه :
12. يونس بن عبدالرحمن مىگويد: به امام رضا (عليه السلام) عرض كردم: ما اين گونه (به مردم) روايت كردهايم كه خداوند، دانايى است كه نادانى در او نيست، زندهاى است كه مرگ در او راه ندارد و نورى است كه تاريكى در او نيست. حضرت فرمود: (بله! خداوند) همين طور است.
13 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عِيسَى بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِنَّ اللَّهَ نُورٌ لَا ظُلْمَةَ فِيهِ وَ عِلْمٌ لَا جَهْلَ فِيهِ وَ حَيَاةٌ لَا مَوْتَ فِيهِ
ترجمه :
13. جابرن جعفى مىگويد: از امام باقر (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: به طور يقين، خداوند نورى است كه تاريكى در او نيست و دانايى است كه نادانى در او راه ندارد و زندهاى است كه مرگ در او نيست.
14 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى عِلْماً خَاصّاً وَ عِلْماً عَامّاً فَأَمَّا الْعِلْمُ الْخَاصُّ فَالْعِلْمُ الَّذِي لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ وَ أَمَّا عِلْمُهُ الْعَامُّ فَإِنَّهُ عِلْمُهُ الَّذِي أَطْلَعَ عَلَيْهِ مَلَائِكَتَهُ الْمُقَرَّبِينَ وَ أَنْبِيَاءَهُ الْمُرْسَلِينَ وَ قَدْ وَقَعَ إِلَيْنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص
ترجمه :
14. امام جعفر صادق (عليه السلام) از پدرش امام باقر (عليهما السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خداوند، علمى مخصوص و علمى عمومى دارد. اما علم خاص او چيزى است كه فرشتگان نزديك و پيامبران خود را از آنها آگاه نكرده است، ولى علم عمومى او همان علمى است كه فرشتگان نزديك و پيامبران خود را از آن آگاه كرده است و از طرف رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به ما رسيده است.
15 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَسَدِيُّ عَنْ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ زَيْدِ بْنِ الْمُعَدِّلِ النُّمَيْرِيِّ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ لِلَّهِ لَعِلْماً لَا يَعْلَمُهُ غَيْرُهُ وَ عِلْماً يَعْلَمُهُ مَلَائِكَتُهُ الْمُقَرَّبُونَ وَ أَنْبِيَاؤُهُ الْمُرْسَلُونَ وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ
ترجمه :
15. جابر از امام باقر (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: حقيقتا خداوند علمى دارد كه غير از او كسى نمىداند و علمى دارد كه فرشتگان نزديك و پيامبران را از آنها آگاه كرده است و ما آن را مىدانيم.
16 وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ يَحْيَى بْنِ أَبِي يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّامِتِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ عِلْمُ اللَّهِ لَا يُوصَفُ مِنْهُ بِأَيْنٍ وَ لَا يُوصَفُ الْعِلْمُ مِنَ اللَّهِ بِكَيْفٍ وَ لَا يُفْرَدُ الْعِلْمُ مِنَ اللَّهِ وَ لَا يُبَانُ اللَّهُ مِنْهُ وَ لَيْسَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَ عِلْمِهِ حَدٌّ
ترجمه :
16. عبدالأعلى از امام موسى كاظم (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: دانش خداوند به مكان و چگونگى توصيف نمىشود و دانش خداوند از او جدا نمىشود (جزء ذات اوست) و با او تضاد پيدا نمىكند و بين خداوند و علم او، فاصلهاى نيست (علم خداوند عين ذات او مىباشد.)
فرمودند: او، نورى است كه در آن تاريكى نيست و زندگى است كه در آن مرگ وجود ندارد و آگاهى است كه در آن نادانى نيست و حقى است كه در آن باطل وجود ندارد. پس از نزد آن حضرت برخاستم و خارج شدم، در حالى كه آگاهترين مردم به خداشناسى (با توجه به فرمايش امام) بودم.
15 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ مُرِيداً فَقَالَ إِنَّ الْمُرِيدَ لَا يَكُونُ إِلَّا لِمُرَادٍ مَعَهُ بَلْ لَمْ يَزَلْ عَالِماً قَادِراً ثُمَّ أَرَادَ
ترجمه :
15. عاصم بن حميد مىگويد: به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: آيا خداوند، هميشه ارده كرده است؟ (يعنى هميشه از همان اول براى هر كارى جداگانه اراده مىكند؟) حضرت فرمودند: اراده كنندهاى نيست مگر اين كه با اراده شده، همراه باشد، اما خداوند از همان ابتداء و هميشه آگاه و قادر بوده است و سپس اراده كرده است.
16 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عِلْمُ اللَّهِ وَ مَشِيَّتُهُ هُمَا مُخْتَلِفَانِ أَمْ مُتَّفِقَانِ فَقَالَ الْعِلْمُ لَيْسَ هُوَ الْمَشِيَّةُ أَ لَا تَرَى أَنَّكَ تَقُولُ سَأَفْعَلُ كَذَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لَا تَقُولُ سَأَفْعَلُ كَذَا إِنْ عَلِمَ اللَّهُ فَقَوْلُكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ دَلِيلٌ عَلَى أَنَّهُ لَمْ يَشَأْ فَإِذَا شَاءَ كَانَ الَّذِي شَاءَ كَمَا شَاءَ وَ عِلْمُ اللَّهِ سَابِقٌ لِلْمَشِيَّةِ
ترجمه :
16. بكيربن اعين مىگويد: به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: علم و خواست خداوند، جدا يا با هم هستند؟ حضرت فرمود: علم، خواست نيست. مگر نمىبينى كه مىگويى: اگر خدا بخواهد، فلان كار را انجام مىدهم. پس سخن تو، دليلى است بر اين كه او نخواسته است و زمانى كه بخواهد، همان طورى كه خواسته است، خواهد شد و علم خداوند قبل از خواست و مىباشد.
17 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع أَخْبِرْنِي عَنِ الْإِرَادَةِ مِنَ اللَّهِ وَ مِنَ الْمَخْلُوقِ قَالَ فَقَالَ الْإِرَادَةُ مِنَ الْمَخْلُوقِ الضَّمِيرُ وَ مَا يَبْدُو لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْفِعْلِ وَ أَمَّا مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِرَادَتُهُ إِحْدَاثُهُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَا يُرَوِّي وَ لَا يَهُمُّ وَ لَا يَتَفَكَّرُ وَ هَذِهِ الصِّفَاتُ مَنْفِيَّةٌ عَنْهُ وَ هِيَ مِنْ صِفَاتِ الْخَلْقِ فَإِرَادَةُ اللَّهِ هِيَ الْفِعْلُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ- يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِلَا لَفْظٍ وَ لَا نُطْقٍ بِلِسَانٍ وَ لَا هِمَّةٍ وَ لَا تَفَكُّرٍ وَ لَا كَيْفَ لِذَلِكَ كَمَا أَنَّهُ بِلَا كَيْفٍ
ترجمه :
17. صفوان بن يحيى مىگويد: به ابوالحسن (امام موسى كاظم (عليه السلام)) عرض كردم: من را از خواست خدا و مخلوق آگاه فرما؟ حضرت فرمودند: اراده از طرف مخلوق، درون و آن چه آشكارا انجام مىدهد، مىباشد. اما اراده و خواست خداوند، ايجاد (و آفرينش) او مىباشد، نه غير از آن، زيرا خداوند جست و جو نمىكند و هم و غم ندارد و فكر نمىكند و اين خصوصيات، از خداوند منتفى شده است، (زيرا) اين (خصوصيات) جزء صفات مخلوق است. پس او هم موجود مىشود. بدون اين كه لفظى به كار برده و با زبان حرفى بزند و هم و غمى داشته باشد و فكرى كند و كيفيتى به كار ببرد. زيرا خداوند، خودش بدون كيفيت است.
18 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْمَشِيَّةُ مُحْدَثَةٌ
ترجمه :
18. محمد بن مسلم از امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خواست و اراده، چيزى است كه ايجاد شده است.
19 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِيَّةَ بِنَفْسِهَا ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْيَاءَ بِالْمَشِيَّةِ
قال محمد بن علي مؤلف هذا الكتاب رضي الله عنه إذا وصفنا الله تبارك و تعالى بصفات الذات فإنما ننفي عنه بكل صفة منها ضدها فمتى قلنا إنه حي نفينا عنه ضد الحياة و هو الموت و متى قلنا إنه عليم نفينا عنه ضد العلم و هو الجهل و متى قلنا إنه سميع نفينا عنه ضد السمع و هو الصمم و متى قلنا بصير نفينا عنه ضد البصر و هو العمى و متى قلنا عزيز نفينا عنه ضد العزة و هو الذلة و متى قلنا حكيم نفينا عنه ضد الحكمة و هو الخطأ و متى قلنا غني نفينا عنه ضد الغنى و هو الفقر و متى قلنا عدل نفينا عنه الجور و الظلم و متى قلنا حليم نفينا عنه العجلة و متى قلنا قادر نفينا عنه العجز و لو لم نفعل ذلك أثبتنا معه أشياء لم تزل معه و متى قلنا لم يزل حيا عليما سميعا بصيرا عزيزا حكيما غنيا ملكا حليما عدلا كريما فلما جعلنا معنى كل صفة من هذه الصفات التي هي صفات ذاته نفي ضدها أثبتا أن الله لم يزل واحدا لا شيء معه و ليست الإرادة و المشية و الرضا و الغضب و ما يشبه ذلك من صفات الأفعال بمثابة صفات الذات لأنه لا يجوز أن يقال لم يزل الله مريدا شائيا كما يجوز أن يقال لم يزل الله قادرا عالما
ترجمه :
19. عمر بن اذينه از امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خداوند، خودش مشيت و خواست و ارده را آفريد، سپس اشياء را با مشيت (و خواست خود) خلق كرد.
محمد بن على شيخ صدوق (رحمهم الله) نوسينده اين كتاب مىگويد: زمانى كه خداوند متعال را با صفات ذاتى كه دارد، وصف كرديم، هر صفتى كه ضد آن است را نفى كردهايم. پس هر وقت مىگوييم: خداوند زنده است، ضد زندگى كه مرگ است را از او نفى كردهايم و هر وقت مىگوييم: او، داناست، يعنى ضد علم كه همان جهل است، در او راه ندارد و هر وقت بگوييم: او، شنواست، ضد شنوايى كه كرى است، را ندارد، هر زمان بگوييم: او، بيناست، ضد بينايى كه كورى است را از او نفى كردهايم و هر زمان كه بگوييم: او، عزيز و ارجمند است، يعنى ضد عزت كه ذلت و خوارى است در او راه ندارد.
و هر وقت بگوييم: او حكيم است، ضد حكمت كه اشتباه است را از او نفى كردهايم، و هر وقت بگوييم: او بىنياز است، يعنى ضد بىنيازى را كه فقر است، از او دور كردهايم و هر زمان مىگوييم: او، عادل است، از او ستم و ظلم را نفى كردهايم، هر زمان مىگوييم: او، بردبار است، عجله را از او نفى كردهايم و هر زمان بگوييم: او تواناست، ناتوانى را از او نفى نمودهايم و اگر چنين نكنيم، اشياء را همراه او ثابت كردهايم، كه از اول با او بودهاند.
وقتى مىگوييم: خداوند هميشه و از ازل زنده، دانا، شنونده، بينا، عزيز، حكيم، بىنياز، پادشاه بردبار، عادل و كريم است و هر كدام از اين صفات را جزء ذات خداوند دانستيم، ضد آنها نفى مىشوند؛ و ثابت مىكنيم كه تنها خداست كه ازلى بوده و چيزى همراه او نبوده است و اراده، خواست، خشنودى و خشم و هر صفتى از صفات افعال نيز مانند صفات ذات است. زيرا صحيح نيست كه گفته شود: خداوند، هميشه و از ازل، اراده كننده و خواستار بوده است، و اين در حالى صحيح است كه گفته شود: خداوند، هميشه و از ازل توانا و دانا بوده است.
