شرح زيارت جامعه كبيره -6
نهايت بردبارى
اهل بيت عليهم السلام نهايت حلم و بردبارى هستند. واژه «حلم» از نظر لغوى به معناى تحمّل ناملايمات است; ناملايماتى كه به طور طبيعى انسان را به سوى خشم و غضب وامى دارد. اگر انسانى در برابر اين گونه ناملايمات خشمگين نگردد، خوددارى نمايد و تحمّل كند، يا از كار و يا سخن ناشايستِ فردى كه او را مى تواند كيفر دهد و به سزايش برساند در گذرد، چنين انسانى حليم و بردبار است. راغب اصفهانى گويد:
الحلم ضبط النفس والطبع عن هيجان الغضب;1
حلم يعنى كنترل نفس و طبع انسانى از هيجان و تحريك خشم.
1. المفردات في غريب القرآن: 129.
تفاوت حلم با صبر
با توجّه به معناى لغوىِ حلم، دامنه حلم كوچك تر از دامنه صبر و شكيبايى است; چرا كه صبر و شكيبايى، هم ناملايمات و هم ملايمات را در بر مى گيرد. در روايتى آمده است:
الصبر صبران: صبرٌ على ما تحبّ وصبر على ما تكره;1
صبر و شكيبايى دو گونه است: صبر در برابر امورى كه انسان، آن ها را دوست مى دارد و صبر در برابر امورى كه انسان از آن ها ناخرسند است.
در تعبير ديگرى آمده است:
الصبر ثلاثة: صبر عند المصيبة وصبر على الطاعة وصبر عن المعصية;2
صبر و شكيبايى سه گونه است: صبر در برابر مصيبت، صبر در برابر اطاعت و صبر در برابر معصيت.
بنابراين، دامنه صبر و شكيبايى گسترده تر از دامنه حلم و بردبارى است.
1. نهج البلاغه: 4 / 14.
2. الكافى: 2 / 92، حديث 15، وسائل الشيعه: 15 / 238، حديث 20373.
پيشوايان معصوم در بالاترين رتبه حلم و بردبارى
با توجّه به زيارت شريفه جامعه، ائمّه عليهم السلام منتهاى حلم و بردبارى خوانده شده اند. معناى واژه «منتهى» چيست؟
اين واژه به دو صورت معنا مى شود:
1 . آخرين و پايانى ترين درجه حلم و بردبارى
بنابراين معنا، پايانى ترين درجه حلم و بردبارى كه امكان دارد نزد پيشوايان معصوم عليهم السلام است. براى نمونه اگر قرار باشد افراد بشرى از نظر حلم و بردبارى سنجش شوند و رتبه اى دريافت كنند، بالاترين رتبه، مقام و درجه به ائمّه عليهم السلام تعلّق خواهد داشت.
2 . سرچشمه و سر منشأ حلم و بردبارى
بنابراين معنا، پيشوايان معصوم عليهم السلام سرچشمه و سر منشأ حلم و بردبارى هستند، به اين معنا كه هر فردى هر اندازه به ويژگى پسنديده حلم و بردبارى خو گرفته، از ائمّه عليهم السلام دريافت كرده است و هر چه حلم و بردبارى وجود دارد به آنان ختم مى شود.
به راستى كه آنان پيشواى حلم و بردبارى هستند و كسانى كه در برابر ناملايمات حلم و بردبارى مىورزند، ائمّه عليهم السلام را الگو قرار مى دهند و به آنان اقتدا مى نمايند.
از اين رو شيعيان با الگوگيرى از اهل بيت عليهم السلام در طول تاريخ در برابر ناملايمات بردبارى و تحمّل كرده اند; چرا كه پيشوايان معصوم بيش از آنان ناملايمات ديده اند و در برابر آن ها بردبارى نموده اند و شيعيان در تحمّل ناملايمات زندگى خويش از پيشوايان معصوم خود پيروى كرده اند.
به سخن ديگر، تحمّل و بردبارى پيشوايان معصوم عليهم السلام در برابر ناملايمات و ناگوارى ها، تسكين دهنده خاطر و دل گرم كننده شيعيان بوده است; چرا كه اگر شيعيان در طول زندگى با مشكلاتى رو به رو شوند و يا آزارى از دشمنان ببينند، خود را تسكين مى دهند و مى گويند: امامان ما نيز همين گونه بوده اند و ما پيروان آن ها هستيم.
بنابراين، «منتهى الحلم» را به هر دو معنا مى توانيم تفسير كنيم كه هر دو معنا صحيح است.
گفتنى است كه واژه «حلم» در لغت، قرآن مجيد و برخى از روايات به معناى عقل و خرد نيز آمده است.1 در اين صورت نيز بى ترديد پيشوايان معصوم عليهم السلام پايان بخش و منتهاى عقل و خرد هستند.
1. ر.ك: التسهيل لعلوم التنزيل: 1 / 18، المفردات في غريب القرآن: 129.
نگاهى به حلم و بردبارى پيامبر خدا
پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله در دوران زندگى خويش در برابر ناملايمات بردبارى نمودند تا جايى كه فرمودند:
ما اُوذي نبي بمثل ما اوذيت;1
هيچ پيامبرى هم چون من آزرده نشد.
آن حضرت در موارد بسيارى كه از شرك ورزان و منافقان آزارها ديد، با حلم رفتار كرد و بردبارى نمود و همواره مى فرمود:
اللهمّ اهد قومي فإنّهم لا يعلمون;2
خدايا! قوم مرا هدايت كن; چرا كه آنان نمى دانند.
1. بحار الانوار: 39 / 56.
2. ر.ك: اعلام الورى: 1 / 120 ـ 123، بحار الانوار: 20 / 20 و 21.
حلم و بردبارى امام حسن
سير در تاريخ امام حسن عليه السلام و نگرش به حلم و بردبارى آن بزرگوار انسان را به شگفتى وامى دارد و مى توان گفت كه همين ويژگى آن حضرت براى اثبات امامت، عظمت و شكوه و فوق العادگى حضرتش كافى است.
امام حسن مجتبى داراى دو جهت حلم و بردبارى بودند:
1 . حلم و بردبارى در برابر ناملايماتى كه از جانب دوستانِ نادان به حضرتش مى رسيد;
2 . حلم و بردبارى در برابر ناملايماتى كه از جانب دشمنان دانا دامن گير حضرتش مى شد.
به راستى شگفت انگيز و بسيار مهم است كه انسان بتواند دوستانِ نادان و نادانى هاى دوست را كه از دوست انتظار ناملايمات را ندارد، تحمّل كند و بردبارى نمايد. آن حضرت علاوه بر اين دشمن درون خانه نيز داشتند.
اعتراف دشمن
جويريه گويد: آن گاه كه امام حسن عليه السلام به شهادت رسيد و جنازه شريف حضرتش را حركت دادند، مروان بن حكم، دشمن سرسخت آن حضرت زير تابوت حضرتش آمد و آن را حمل كرد.
امام حسين عليه السلام فرمود:
تحمل اليوم جنازته وكنت بالأمس تجرّعه الغيظ;
تو امروز جنازه او را تشييع مى كنى و ديروز با جرعه هاى غيظ و غصّه حضرتش را سيراب مى كردى!
مروان گفت: آرى، من جنازه كسى را تشييع مى كنم كه حلم و بردبارى او هم سنگ كوه ها بود.1
1. بحار الانوار: 44 / 145 و 146.
حلم و بردبارى ديگر ائمّه
چه قدر امام حسين عليه السلام ناملايمات زمان معاويه را تحمّل كردند و حلم و بردبارى پيشه نمودند كه به مواردى از آن در بحث هاى متعلّق به آن حضرت اشاره شده است.
حلم امام سجّاد عليه السلام در فاجعه كربلا و بعد از آن در حال اسارت و تا وقتى كه به مدينه منوّره مراجعت كردند، قابل وصف نيست.
ديگر ائمّه عليهم السلام نيز هر كدام در زمان خود آيتى در حلم و بردبارى بوده اند.
منبع:کتاب با پیشوایان هدایتگر – 1
نوشته آیت الله سید علی میلانی
