30. باب القرآن ما هو؟
1 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ع يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِي عَنِ الْقُرْآنِ أَ خَالِقٌ أَوْ مَخْلُوقٌ فَقَالَ لَيْسَ بِخَالِقٍ وَ لَا مَخْلُوقٍ وَ لَكِنَّهُ كَلَامُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ
ترجمه :
1. حسين بن خالد مىگويد: به امام رضا (عليه السلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! من را از قرآن آگاه كن كه آيا آفريننده است يا آفريده شده است؟ آن حضرت فرمودند: قرآن، نه آفريننده و نه آفريده شده است، بلكه سخن خداوند مىباشد.
2 حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ
قُلْتُ لِلرِّضَا ع مَا تَقُولُ فِي الْقُرْآنِ فَقَالَ كَلَامُ اللَّهِ لَا تَتَجَاوَزُوهُ وَ لَا تَطْلُبُوا الْهُدَى فِي غَيْرِهِ فَتَضِلُّوا
ترجمه :
2. ريان بن صلت مىگويد: به امام رضا (عليه السلام) عرض كردم: درباره قرآن چه مىفرماييد: آن حضرت فرمودند: قرآن، سخن خداوندى است كه از آن تجاوز نكنيد و از غير آن هدايت نجوييد، كه در اين صورت گمراه خواهيد شد.
3 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ الْمُؤَدِّبُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي الْقُرْآنِ فَقَالَ هُوَ كَلَامُ اللَّهِ وَ قَوْلُ اللَّهِ وَ كِتَابُ اللَّهِ وَ وَحْيُ اللَّهِ وَ تَنْزِيلُهُ وَ هُوَ الْكِتَابُ الْعَزِيزُ الَّذِي لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ
ترجمه :
3. محمد بن سالم از پدرش نقل مىكند كه از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم: اى فرزند رسول خدا! درباره قرآن چه مىفرماييد؟ آن حضرت فرمودند: قرآن سخن، حرف، وحى و نازل شده خداوند است و آن كتاب بزرگى است كه از رو برو و پشت سر در آن باطل راه ندارد و از سوى خداوند حكيم و ستوده نازل شده است.
4 حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ الْيَقْطِينِيُّ قَالَ كَتَبَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع إِلَى بَعْضِ شِيعَتِهِ بِبَغْدَادَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ+ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكَ مِنَ الْفِتْنَةِ فَإِنْ يَفْعَلْ فَقَدْ أَعْظَمَ بِهَا نِعْمَةً وَ إِنْ لَا يَفْعَلْ فَهِيَ الْهَلْكَةُ نَحْنُ نَرَى أَنَّ الْجِدَالَ فِي الْقُرْآنِ بِدْعَةٌ اشْتَرَكَ فِيهَا السَّائِلُ وَ الْمُجِيبُ فَيَتَعَاطَى السَّائِلُ مَا لَيْسَ لَهُ وَ يَتَكَلَّفُ الْمُجِيبُ مَا لَيْسَ عَلَيْهِ وَ لَيْسَ الْخَالِقُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا سِوَاهُ مَخْلُوقٌ وَ الْقُرْآنُ كَلَامُ اللَّهِ لَا تَجْعَلْ لَهُ اسْماً مِنْ عِنْدِكَ فَتَكُونَ مِنَ الضَّالِّينَ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكَ مِنَ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ
ترجمه :
4. محمد بن عيسى مىگويد: امام هادى (عليه السلام) به يكى از شيعيان خود نوشتند: به نام خداوند بخشنده مهربان، خداوند ما و شما را از فته محفوظ كند. اگر خداوند چنين كند، نعمت بزرگى داده و اگر چنين نكند، نابودى است. ما جدال درباره قرآن را بدعت مىدانيم كه در آن سؤال كننده و جواب دهنده شريك هستند. پس سؤال كننده به دنبال چيزى است كه به او تعلق ندارد و جواب دهنده نيز به واسطه چيزى كه براى او نيست، به سختى نمىاندازد و آفريدگارى جز خداوند وجود ندارد و غير از خدا همه آفريده شدهاند و قرآن سخن خداوند است. از طرف خود به او اسمى قرار مده كه در اين صورت از گمراهان خواهى بود. خداوند ما و شما را از كسانى قرار دهد كه در پنهانى از خداوند مىترسند و نسبت به قيامت اشتياق دارند.
5 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُؤَدِّبُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِي سُلَيْمَانُ بْنُ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيُّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي الْقُرْآنِ فَقَدِ اخْتَلَفَ فِيهِ مَنْ قِبَلَنَا فَقَالَ قَوْمٌ إِنَّهُ مَخْلُوقٌ وَ قَالَ قَوْمٌ إِنَّهُ غَيْرُ مَخْلُوقٍ فَقَالَ ع أَمَا إِنِّي لَا أَقُولُ فِي ذَلِكَ مَا يَقُولُونَ وَ لَكِنِّي أَقُولُ إِنَّهُ كَلَامُ اللَّهِ
ترجمه :
5. سليمان بن جعفر مىگويد: به امام موسى كاظم (عليه السلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! درباره قرآن چه مىفرماييد؟ و از طرف ما در مورد قرآن اختلاف شده است. گروهى مىگويند: قرآن، آفريده شده و گروهى ديگر مىگويند: قرآن آفريده نشده است. آن حضرت فرمودند: آن چه آنها در مورد قرآن مىگويند، من نمىگويم، بلكه مىگوييم: قرآن، سخن خداوند است.
6 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ لَمَّا وَقَفَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع عَلَى الْخَوَارِجِ وَ وَعَظَهُمْ وَ ذَكَّرَهُمْ وَ حَذَّرَهُمُ الْقِتَالَ قَالَ لَهُمْ مَا تَنْقِمُونَ مِنِّي أَلَا إِنِّي أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالُوا أَنْتَ كَذَلِكَ وَ لَكِنَّكَ حَكَّمْتَ فِي دِينِ اللَّهِ أَبَا مُوسَى الْأَشْعَرِيَّ فَقَالَ ع وَ اللَّهِ مَا حَكَّمْتُ مَخْلُوقاً وَ إِنَّمَا حَكَّمْتُ الْقُرْآنَ وَ لَوْ لَا أَنِّي غُلِبْتُ عَلَى أَمْرِي وَ خُولِفْتُ فِي رَأْيِي لَمَا رَضِيتُ أَنْ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها بَيْنِي وَ بَيْنَ أَهْلِ حَرْبِ اللَّهِ حَتَّى أُعْلِيَ كَلِمَةَ اللَّهِ وَ أَنْصُرَ دِيْنَ اللَّهِ- وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ وَ الْجَاهِلُونَ
قال مصنف هذا الكتاب قد جاء في الكتاب أن القرآن كلام الله و وحي الله و قول الله و كتاب الله و لم يجئ فيه أنه مخلوق و إنما امتنعنا من إطلاق المخلوق عليه لأن المخلوق في اللغة قد يكون مكذوبا و يقال كلام مخلوق أي مكذوب قال الله تبارك و تعالى- إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً أي كذبا و قال تعالى حكاية عن منكري التوحيد- ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الآْخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ أي افتعال و كذب فمن زعم أن القرآن مخلوق بمعنى أنه مكذوب فقد كفر و من قال إنه غير مخلوق بمعنى أنه غير مكذوب فقد صدق و قال الحق و الصواب و من زعم أنه غير مخلوق بمعنى أنه غير محدث و غير منزل و غير محفوظ فقد أخطأ و قال غير الحق و الصواب و قد أجمع أهل الإسلام على أن القرآن كلام الله عز و جل على الحقيقة دون المجاز و أن من قال غير ذلك فقد قال مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً و وجدنا القرآن مفصلا و موصلا و بعضه غير بعض و بعضه قبل بعض كالناسخ الذي يتأخر عن المنسوخ فلو لم يكن ما هذه صفته حادثا بطلت الدلالة على حدوث المحدثات و تعذر إثبات محدثها بتناهيها و تفرقها و اجتماعها. و شيء آخر و هو أن العقول قد شهدت و الأمة قد اجتمعت على أن الله عز و جل صادق في إخباره و قد علم أن الكذب هو أن يخبر بكون ما لم يكن و قد أخبر الله عز و جل عن فرعون و قوله- أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى و عن نوح أنه نادى ابنه و هو فِي مَعْزِلٍ يا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنا وَ لا تَكُنْ مَعَ الْكافِرِينَ فإن كان هذا القول و هذا الخبر قديما فهو قبل فرعون و قبل قوله ما أخبر عنه و هذا هو الكذب و إن لم يوجد إلا بعد أن قال فرعون ذلك فهو حادث لأنه كان بعد أن لم يكن. و أمر آخر و هو أن الله عز و جل قال- وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ و قوله ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها و ما له مثل أو جاز أن يعدم بعد وجوده فحادث لا محالة
ترجمه :
6. اصبغ بن نباته مىگويد: زمانى كه امير مؤمنان على (عليه السلام) در مقابل خوارج ايستاد و آنها را پند داده و تذكر داد و نسبت به جنگ ترساند، به آنها فرمودند: چرا مىخواهيد از من انتقام بگيريد؟ مگر من اولين كسى نبودم كه به خدا و رسولش ايمان آوردم. آنها جواب دادند: بله، همين طور است. اما در دين خدا، ابوموسى اشعرى را داور قرار دادى. آن حضرت فرمودند: به خدا قسم، من هيچ آفريدهاى را داور قرار ندادم و فقط قرآن را داور قرار دادم و اگر اين گونه نبود كه در امر خودم مغلوب نشده و در نظر من با من مخالفت نمىشد، هرگز راضى نمىشدم كه بين من و بين اهل جنگ جنگى صورت بپذيرت، مگر اين كه سخن خداوند برتر شده، دين خدا حمايت شود، اگر چه كافران و نادانان نپسندد.
(شيخ صدوق مىگويد: در كتاب آمده است كه قرآن سخن، وحى، كلام و كتاب خداوند است و نيامده كه قرآن آفريده شده است و ما از گفتن كمله آفريده شده امتناع مىورزيم، زيرا در لغت گاهى به معناى دروغ گفته شده مىآيد. گفته مىشود: سخن مخلوق، يعنى سخنى كه به دورغ گفته شده است و خداوند در قرآن فرموده است: فقط به جاى خدا، بتهايى مىپرستند و دروغ به وجود مىآورند.(110) و منظور از (تخلقون) دروغ است و خداوند به نقل از منكران توحيد و (يكتا پرستى) مىفرمايد: ما در ملتهاى قبلى اين را شنيديم كه اين جز دروغ چيزى نيست.(111) منظور از (اختلاف) دروغ است. پس كسى كه گمان كند قرآن مخلوق به معناى دروغ است، حقيتا كافر مىباشد و كسى كه بگويد: قرآن مخلوق نيست يعنى ايجاد نشده و نازل نشده و در لوح محفوظ هم نيست، حقيقتا اشتباه كرده و سخن غير حق و صحيح زده است و تمام مسلمانان متفق القول هستند كه قرآن كلام خدا و حقيقت است و مجاز نمىباشد و كسى كه غير از اين را بگويد، سخن منكر و باطلى زده است، در حالى كه ما قرآن را به طور مفصل و متصل به هم ديديم كه هر قسمتى غير از قسمت ديگر است و قبل از بخش ديگر آن مىباشد، مثل آيهاى كه نسخ مىكند و بعد از آيه نسخ شده (منسوخ) مىآيد، پس اگر چيزى كه چنين صفاتى دارد، حادث نباشد، دلالت هر حادثى بر ايجاد شدگان باطل خواهد بود. و ثابت كردن حادث بودنشان از پايان پذيرى، پراكنده و اجتماع آنها ممكن نخواهد بود. بحث ديگر اين كه عقل شهادت داده و امتها متفق القول هستند كه خداوند در خبر دادن راستگو است و دروغ آن است كه به بودن آن چه نيست خبر بدهد و خداوند از فرعون خبر داده است كه گفت: من پروردگار بزرگ شما هستم.(112) و از حضرت نوع (عليه السلام) نقل كرده است: پسرش را در حالى صدا زد كه از هم جدا شدند: اى فرزندم! با ما سوار (كشتى) شو و از كافران مباش.(113) پس اگر اين قول و خبر قديم بود (هميشه وجود داشته است) پس آن چه قبل از فرعون و آن چه خبر داده رخ داده است كه اين دروغ خواهد بود و اگر بگوييم كه اين سخنان بعد از فرعون به وجود آمده است، حادث مىباشد، زيرا ابتدا نبوده و بعد به وجود آمده است و ديگر اين كه خداوند فرموده است: و اگر بخواهيم آن چه به سوى تو وحى كرديم، مىبريم.(114) و سخن ديگر خداوند كه فرموده است: هيچ آيهاى را نسخ نكرده و به فراموشى نمىسپارى، مگر اين كه بهتر يا مثل آن را مىآوريم.(115) و چيزى كه شبيه داشته يا جايز باشد بعد از وجود نابود مىگردد، و به ناچار حادث خواهد بود.
7 وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ مَا أَخْرَجَهُ شَيْخُنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي جَامِعِهِ وَ حَدَّثَنَا بِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ كَتَبْتُ عَلَى يَدَيْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِي أَشْيَاءَ قَدْ كَتَبْتُ بِهَا إِلَيْكَ فَإِنْ رَأَيْتَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَنْ تَشْرَحَ لِي جَمِيعَ مَا كَتَبْتُ بِهِ إِلَيْكَ اخْتَلَفَ النَّاسُ جُعِلْتُ فِدَاكَ بِالْعِرَاقِ فِي الْمَعْرِفَةِ وَ الْجُحُودِ فَأَخْبِرْنِي جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ هُمَا مَخْلُوقَانِ وَ اخْتَلَفُوا فِي الْقُرْآنِ فَزَعَمَ قَوْمٌ أَنَّ الْقُرْآنَ كَلَامُ اللَّهِ غَيْرُ مَخْلُوقٍ وَ قَالَ آخَرُونَ كَلَامُ اللَّهِ مَخْلُوقٌ وَ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ أَ قَبْلَ الْفِعْلِ أَوْ مَعَ الْفِعْلِ فَإِنَّ أَصْحَابَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ رَوَوْا فِيهِ وَ عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى هَلْ يُوصَفُ بِالصُّورَةِ أَوْ بِالتَّخْطِيطِ فَإِنْ رَأَيْتَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَنْ تَكْتُبَ إِلَيَّ بِالْمَذْهَبِ الصَّحِيحِ مِنَ التَّوْحِيدِ وَ عَنِ الْحَرَكَاتِ أَ هِيَ مَخْلُوقَةٌ أَوْ غَيْرُ مَخْلُوقَةٍ وَ عَنِ الْإِيمَانِ مَا هُوَ فَكَتَبَ ع عَلَى يَدَيْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ سَأَلْتَ عَنِ الْمَعْرِفَةِ مَا هِيَ فَاعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ صُنْعِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقَةٌ وَ الْجُحُودَ صُنْعُ اللَّهِ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقٌ وَ لَيْسَ لِلْعِبَادِ فِيهِمَا مِنْ صُنْعٍ وَ لَهُمْ فِيهِمَا الِاخْتِيَارُ مِنَ الِاكْتِسَابِ فَبِشَهْوَتِهِمُ الْإِيمَانَ اخْتَارُوا الْمَعْرِفَةَ فَكَانُوا بِذَلِكَ مُؤْمِنِينَ عَارِفِينَ وَ بِشَهْوَتِهِمُ الْكُفْرَ اخْتَارُوا الْجُحُودَ فَكَانُوا بِذَلِكَ كَافِرِينَ جَاحِدِينَ ضُلَّالًا وَ ذَلِكَ بِتَوْفِيقِ اللَّهِ لَهُمْ وَ خِذْلَانِ مَنْ خَذَلَهُ اللَّهُ فَبِالاخْتِيَارِ وَ الِاكْتِسَابِ عَاقَبَهُمُ اللَّهُ وَ أَثَابَهُمْ- وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ الْقُرْآنِ وَ اخْتِلَافِ النَّاسِ قِبَلَكُمْ فَإِنَّ الْقُرْآنَ كَلَامُ اللَّهِ مُحْدَثٌ غَيْرُ مَخْلُوقٍ وَ غَيْرُ أَزَلِيٍّ مَعَ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَ تَعَالَى عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً كَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا شَيْءَ غَيْرَ اللَّهِ مَعْرُوفٌ وَ لَا مَجْهُولٌ كَانَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مُتَكَلِّمَ وَ لَا مُرِيدَ وَ لَا مُتَحَرِّكَ وَ لَا فَاعِلَ جَلَّ وَ عَزَّ رَبُّنَا فَجَمِيعُ هَذِهِ الصِّفَاتِ مُحْدَثَةٌ عِنْدَ حُدُوثِ الْفِعْلِ مِنْهُ جَلَّ وَ عَزَّ رَبُّنَا وَ الْقُرْآنُ كَلَامُ اللَّهِ غَيْرُ مَخْلُوقٍ فِيهِ خَبَرُ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ خَبَرُ مَا يَكُونُ بَعْدَكُمْ أُنْزِلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ لِلْفِعْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَبْدَ وَ جَعَلَ لَهُ الآْلَةَ وَ الصِّحَّةَ وَ هِيَ الْقُوَّةُ الَّتِي يَكُونُ الْعَبْدُ بِهَا مُتَحَرِّكاً مُسْتَطِيعاً لِلْفِعْلِ وَ لَا مُتَحَرِّكَ إِلَّا وَ هُوَ يُرِيدُ الْفِعْلَ وَ هِيَ صِفَةٌ مُضَافَةٌ إِلَى الشَّهْوَةِ الَّتِي هِيَ خَلْقُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُرَكَّبَةٌ فِي الْإِنْسَانِ فَإِذَا تَحَرَّكَتِ الشَّهْوَةُ فِي الْإِنْسَانِ اشْتَهَى الشَّيْءَ فَأَرَادَهُ فَمِنْ ثَمَّ قِيلَ لِلْإِنْسَانِ مُرِيدٌ فَإِذَا أَرَادَ الْفِعْلَ وَ فَعَلَ كَانَ مَعَ الِاسْتِطَاعَةِ وَ الْحَرَكَةِ فَمِنْ ثَمَّ قِيلَ لِلْعَبْدِ مُسْتَطِيعٌ مُتَحَرِّكٌ فَإِذَا كَانَ الْإِنْسَانُ سَاكِناً غَيْرَ مُرِيدٍ لِلْفِعْلِ وَ كَانَ مَعَهُ الآْلَةُ وَ هِيَ الْقُوَّةُ وَ الصِّحَّةُ اللَّتَانِ بِهِمَا تَكُونُ حَرَكَاتُ الْإِنْسَانِ وَ فِعْلُهُ كَانَ سُكُونُهُ لِعِلَّةِ سُكُونِ الشَّهْوَةِ فَقِيلَ سَاكِنٌ فَوُصِفَ بِالسُّكُونِ فَإِذَا اشْتَهَى الْإِنْسَانُ وَ تَحَرَّكَتْ شَهْوَتُهُ الَّتِي رُكِّبَتْ فِيهِ اشْتَهَى الْفِعْلَ وَ تَحَرَّكَتْ بِالْقُوَّةِ الْمُرَكَّبَةِ فِيهِ وَ اسْتَعْمَلَ الآْلَةَ الَّتِي بِهَا يَفْعَلُ الْفِعْلَ فَيَكُونُ الْفِعْلُ مِنْهُ عِنْدَ مَا تَحَرَّكَ وَ اكْتَسَبَهُ فَقِيلَ فَاعِلٌ وَ مُتَحَرِّكٌ وَ مُكْتَسِبٌ وَ مُسْتَطِيعٌ أَ وَ لَا تَرَى أَنَّ جَمِيعَ ذَلِكَ صِفَاتٌ يُوصَفُ بِهَا الْإِنْسَانُ وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ التَّوْحِيدِ وَ مَا ذَهَبَ إِلَيْهِ مَنْ قِبَلَكَ فَتَعَالَى اللَّهُ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ الْمُشَبِّهُونَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِخَلْقِهِ الْمُفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ الْمَذْهَبَ الصَّحِيحَ فِي التَّوْحِيدِ مَا نَزَلَ بِهِ الْقُرْآنُ مِنْ صِفَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَانْفِ عَنِ اللَّهِ الْبُطْلَانَ وَ التَّشْبِيهَ فَلَا نَفْيَ وَ لَا تَشْبِيهَ وَ هُوَ اللَّهُ الثَّابِتُ الْمَوْجُودُ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ لَا تَعْدُ الْقُرْآنَ فَتَضِلَّ بَعْدَ الْبَيَانِ وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ الْإِيمَانِ فَالْإِيمَانُ هُوَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَقْدٌ بِالْقَلْبِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ فَالْإِيمَانُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ وَ قَدْ يَكُونُ الْعَبْدُ مُسْلِماً قَبْلَ أَنْ يَكُونَ مُؤْمِناً وَ لَا يَكُونُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ مُسْلِماً فَالْإِسْلَامُ قَبْلَ الْإِيمَانِ وَ هُوَ يُشَارِكُ الْإِيمَانَ فَإِذَا أَتَى الْعَبْدُ بِكَبِيرَةٍ مِنْ كَبَائِرِ الْمَعَاصِي أَوْ صَغِيرَةٍ مِنْ صَغَائِرِ الْمَعَاصِي الَّتِي نَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا كَانَ خَارِجاً مِنَ الْإِيمَانِ وَ سَاقِطاً عَنْهُ اسْمُ الْإِيمَانِ وَ ثَابِتاً عَلَيْهِ اسْمُ الْإِسْلَامِ فَإِنْ تَابَ وَ اسْتَغْفَرَ عَادَ إِلَى الْإِيمَانِ وَ لَمْ يُخْرِجْهُ إِلَى الْكُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ الِاسْتِحْلَالِ وَ إِذَا قَالَ لِلْحَلَالِ هذا حَرامٌ وَ لِلْحَرَامِ هذا حَلالٌ وَ دَانَ بِذَلِكَ فَعِنْدَهَا يَكُونُ خَارِجاً مِنَ الْإِيمَانِ وَ الْإِسْلَامِ إِلَى الْكُفْرِ وَ كَانَ بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ دَخَلَ الْحَرَمَ ثُمَّ دَخَلَ الْكَعْبَةَ فَأَحْدَثَ فِي الْكَعْبَةِ حَدَثاً فَأُخْرِجَ عَنِ الْكَعْبَةِ وَ عَنِ الْحَرَمِ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ وَ صَارَ إِلَى النَّارِ
قال مصنف هذا الكتاب كأن المراد من هذا الحديث ما كان فيه من ذكر القرآن و معنى ما فيه أنه غير مخلوق أي غير مكذوب و لا يعني به أنه غير محدث لأنه قال محدث غير مخلوق و غير أزلي مع الله تعالى ذكره
ترجمه :
7. عبد الرحيم قصير مىگويد: با دو دست عبدالملك بن اعين به امام صادق (عليه السلام) نامه نوشتم و عرض كردم: جانم به فداى شما! مردم در مواردى اختلاف دارند كه در مورد آنها براى شما نامه نوشتم. اگر صلاح دانستيد براى من آن چه را كه نوشتم توضيح بدهيد. مردم عراق درباره شناخت و انكار اختلاف دارند. پس به من بفرماييد كه آيا آن دو آفريده شدهاند؟ و در مورد قرآن هم اختلاف دارند، گروهى خيال مىكنند كه قرآن سخن خداوند است اما آفريده نشده است و گروهى ديگر مىگويند: سخن خدا، اما آفريده شده است و از توانايى بگوييد كه آيا قبل از انجام دادن يا به هنگام انجام دادن ايجاد مىشود زيرا ياران ما در اين موارد اختلاف كرده و سخنانى دارند و نيز از خداوند به من خبر بدهيد كه آيا به وسيله چهره يا مخلوق شدن توصيف مىگردد؟
پس اگر صلاح مىدانيد آن مذهب صحيح توحيدى را براى من بيان كنيد و نيز از حركات بگوييد كه آيا آفريده شده يا آفريده نشده است و از ايمان هم براى من بيان بفرماييد.
امام صادق (عليه السلام) به دست عبدالملك بن اعين نوشتند: از شناخت پرسيدى كه آن چيست؟ پس بفهم كه شناخت آفريده خداوند در قلب مخلوقات و انكار نيز ساخته خداوند در قلب آنها است و بندگان در ساختن معرفت و انكار نقشى ندارند و براى به دست آوردن آن دو اختيار دارند و ايمان و معرفت نيز به خواست آنها است و با آن ايمان آوردگان و آگاهان مىباشند و كفر و انكار را انتخاب مىكنند و به وسيله آن كافرى انكار كننده و گمراه مىباشند و اين به واسطه توفيق الهى و ذلت كسى است كه خداوند آنها را خوار ساخته است. پس بندگان با اختيار خود عذاب و پاداش مىبينند و سؤال (ديگر) تو، از قرآن و اختلاف مردم منطقه شما بود. قرآن، سخن خداود و ايجاد شده است ولى آفريده نشده است و مانند خداوند ازلى نيست و خداوند برتر از آن است. خداوند بود، در حالى كه چيزى غير از او نبود كه شناخته شده يا ناشناخته باشد. خداوند وجود داشت در حالى كه هيچ گوينده، اراده كننده، متحرك و انجام دهندهاى نبود و پروردگار ما بزرگ و برتر است. پس تمام اين خصوصيات ايجاد شده است و به هنگام ايجاد شدن، كار از او است. پروردگار ما بزرگ و برتر است و قرآن سخن خداوند است و دروغ نيست. در آن خبر كسانى است كه قبل و بعد از شما بوده و هستند و از نزد خداوند بر محمد فرستاده خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نازل شده است و از توانايى بر انجام كار پرسيدى. خداوند بنده را آفريد و براى او ابزار و سلامتى قرار داد و اين همان قدرتى است كه عبد به وسيله آن، داراى حركت شده و بر انجام كار قدرتمند مىگردد و متحركى به جز اراده كارى كه كرده است، وجود ندارد و اين اراده همان صفتى است كه به اشتياق اضافه مىشود كه آن نيز از آفريدهاى خداوند مىباشد و در وجود انسان نهادينه شده است. زمانى كه اين تمايل در انسان به حركت در آيد، انسان به دنبال چيزى خواهد بود و به همين دليل به انسان اراده كننده مىگويند و زمانى كه اراده كارى داشته باشد و به انجام برساند با توانايى و حركت انجام مىدهد و به همين دليل به انسان توانا و داراى حركت گفته مىشود و چنان كه انسان آرام بوده و تصميمى به انجام كارى نداشته و ابزار آن را كه همان قدرت و سلامتى است داشته باشد، به واسطه همين دو كار انجام مىگيرد و سكون او به آرامش تمايل پيدا مىكند و به اين دليل به انسان ساكن گفته مىشود و به سكون توصيف مىشود. پس زمانى كه انسان چيزى را بخواهد و همان خواستن كه در او به وجود آمده است، به حركت در آمده و كارى را انجام مىدهد و همان اراده در او به حركت در مىآيد و ابزارى كه به وسيله آن كار انجام مىگيرد، حركت مىكند. پس زمانى كه به حركت در مىآيد و آن را انجام مىدهد، كار از او صادر مىشود و مىگويند: او انجام دهنده كار، و در حركت و توانا است. مگر نمىبينى كه انسان به تمام اين خصوصيات توصيف مىشود.
و (ديگر) اين كه از توحيد پرسيدى (خداوند تو را رحمت كند) و از كسانى كه در آن جا هستند. پاك است خداوندى كه چيزى مثل او نيست و او شنوا و بينا است. پاك است خداوند از آن چه كه توصيف كنندگان و تشبيه كنندگان خداوند و دروغ گويان او مىگويند. خوب بفهم كه عقيده صحيح آن است كه در قرآن از صفات خداوند نازل شده است. پس از خداوند بطلان (نبودن او) و تشبيه (شباهت دانستن او به چيزى) را دور كن و او باطل و منتفى نيست در حالى كه او خدايى ثابت و موجود است. خداوند از آن چه توصيف كنندگان توصيف مىكنند، پاك است. پس از قرآن خود را دور مكن كه بعد از آمدن بيان (دستورات الهى) گمراه خواهى شد و (ديگر) از ايمان پرسيدى كه ايمان اقرار به زبان، پيمان بستن با دل و عمل با اعضاء (بدن) است. اجزاء ايمان به يكديگر متصل است و يك بنده امكان دارد كه قبل از ايمان آوردن، مسلمان باشد ولى مؤمن نباشد، پس اسلام قبل از ايمان و همراه آن مىباشد. زمانى كه بندهاى يكى از گناهان كبيره يا صغيره (بزرگ و كوچك) انجام بدهد، به طورى كه خداود از آن نهى كرده است، در اين صورت از ايمان بيرون مىرود و نام ايمان از او گرفته مىشود (به او ديگر مؤمن نمىگويند.) اگر چه به سوى كفر، انكار و از بين رفتن كار خوب او خارج نمىگردد و زمانى كه به چيز حلالى بگويد: اين حرام است و يا به چيز حرام بگويد: اين حلال است و معتقد به گفته خود باشد، از ايمان و اسلام به كفر خواهد رفت و مثل شخصى خواهد بود كه وارد حرم (خانه خدا) شده و سپس وارد مكه شده و آن جا را نجس نمايد كه در اين صورت از كعبه و حرم خارج شده و گردنش زده مىشود و وارد آتش (جهنم) خواهد شد.
(شيخ صدوق نويسنده كتاب مىگويد: منظور من از آوردن اين حديث، مباحثى است كه در مورد قرآن بيان شده است و منظور از (غير مخلوق)، دروغ نبودن آن است و منظور اين نيست كه ايجاد نشده است، زيرا امام فرموده است: ايجاد شده امام دروغ نيست و به همراه خداوند (و مانند او) ازلى و هميشگى نيست.
