استقامت و لجاج
اقسام لجاج
اجتهاد آزاد
تخطئه و تصويب
علل لجاج
بدترين لجاج
عمير بن اهلب
مثل لجوج
اگر لجاج نمى بود
لجوج،سعادتمند نمى شود
طلحه
لجاج قدرتمندان
نكوهش لجاج
وَ لَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَ كَشَفْنَا مَا بِهِم مِّن ضُرٍّ لَّلَجُّواْ فىِ طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُون(2)
اگر بر آنها رحمت مى آورديم و آزارى را كه بدان گرفتارند از آنها دور مى ساختيم، باز هم هم چنان با سرسختى در طغيان خويش سرگشته مى ماندند
أَمَّنْ هَاذَا الَّذِى يَرْزُقُكمُْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَل لَّجُّواْ فىِ عُتُوٍّ وَ نُفُور(3)
آيا كيست آن كه به شما روزى دهد اگر او روزى خويش باز دارد؟ نه، در سركشى و دورى از حق لجاج مى ورزند
چند شب در اطراف استقامت و پايدارى و ستايش اين صفت عالى، سخنرفت. از نظر آن كه مبادا استقامتبا لجاج اشتباه شود و پاره اى لجاج نكوهيده را استقامت پسنديده پندارند - زيرا بسيارى از صفات نيك و بد به يكديگر شبيه اند و تميز آنها دشوار است - اينك به نكوهش لجاج و تميز آن از استقامت مى پردازيم.
استقامت و لجاج
استقامت - همان طور كه ذكر شد - آن است كه انسان، درستى مطلبى را دريابد و صحت هدفى را پس از مطالعه وتفكر عميق بدون دخالت احساسات تشخيص دهد و بر اين عقيده پايدارى كند و در اثر موانع بسيار و سختىهاى ناگوار يا به وسيله تطميعات و تهديدات خارجى،از آن دستبرندارد و ايمان خود را نگهدارد.
لجاج، طرفدارى ازمطلب باطلى است كه فساد آن آشكار شده و آن كسى كه لجاج مىكند بطلان آن عقيده را در دل تصديق دارد، ولى خودپسندى او نمىگذارد كه به فساد عقيدهاش اقرار كند; زيرا آن را براى خود حقارتى مىداند. گاه احساسات طورى بر او غلبه مىكند كه مانع از آن مىشود كه به فساد عقيده خود پى برد و مىپندارد آن راهى كه مىرود، راه صواب است.
و به عبارت ديگر: اگر پايدارى در هدفى براى خود هدف باشد، استقامت است و اگر براى چيزهاى خارج از هدف باشد، از قبيل: اين فكر من استيا پدرمگفته يا فاميل من است، يا شهر و كشور من است و مانند اينها لجاج است. قرآن مىفرمايد:
وَ إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُون* وَ لَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَ كَشَفْنَا مَا بِهِم مِّن ضُرٍّ لَّلَجُّواْ فىِ طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُون(4)
و كسانى كه به آخرت ايمان نمىآورند، از راه راستخارج شدهاند [و بىراهه مىروند] و اگر ما به آنها مهربانى كنيم و زيان و بدبختى را از ايشان برطرف نماييم، در سركشى و نافرمانى خود لجاج كرده و سرگردان خواهند بود.»
نعمتهايى كه خداوند بر كفار ارزانى داشته و خوان بىكران خود را كه برايشان گسترده، موجب بازگشت آنها از بىراهه به راه راستحقپرستى نشده است و در بيابان غفلت و سركشى و گناه سرگردانند، در صورتى كه اگر اندكى بهخود آيند و با نظرى پاك به نعمتهاى الهى بنگرند، به زودى به انحراف وكجروى خود پىخواهند برد و به خطاى عمدى خود اذعان خواهند كرد، ولىخودخواهى، آنان را كور و كر كرده است و راه را از چاه تميز نمىدهند و روزبهروز در گرداب گمراهى خود بيشتر فرو مىروند.
اقسام لجاج
لجاج بر دو گونه است: يكى لجاج در نظريات علمى و فلسفى و اعتقادات مذهبى، يعنى لجاجكننده تشخيص مىدهد كه نظريه علمى او خطاست، ولى درظاهر اعتراف به آن خطا نمىكند و با آن كه نظريه ديگرى را در دل خود تصديق دارد، ولى در ظاهر نمىپذيرد، بلكه به اين سو و آن سو مىزند تا شايد سخن باطل خود را پا برجا كند و به او بقبولاند. كسانى كه چنين صفتى دارند هيچگاه در علم و دانش ترقى نمىكنند و همواره در جهل و نادانى خود مىمانند.
دانش طلب و دانشمند بايد انصاف داشته باشد و نظريه خود را تابع دليل و برهان قرار بدهد; به هرسو كه برهان، او را راهنمايى كرد، بدان سو روان شود، نه آن كه جستوجو كند تا دليلى براى گفته خود پيدا كند، چنين كسى هميشه در بيابان نادانى سرگردان خواهد بود. دانشمند نبايد مثلا از نظريه پدر يا استادش دفاعكند و تحتتاثير احساسات قرار گرفته و نظريه آنها را صددرصد صحيح بداند، اگر همه دانشمندان چنين بودند، در علوم ترقياتى رخ نمىداد مسايل علمى، فلسفى و مذهبى بايد مورد بحث قرار گيرند و به دقتبررسى شوند.
اجتهاد آزاد
يكى از برترىهاى مذهب اماميه بر فرق ديگر اسلام آن است كه هر دانشمند مذهبى بايد خود به دنبال تحقيق برود و تلاش كند تا قوانين الهى را از قرآن و سنت رسول خدا كه به وسيله اهل بيت آن حضرت(ع) به ما رسيده استبه دستآورد، ولى حنفىها هرچه ابوحنيفه اجتهاد كرده، مالكىها هرچه مالك گفته، شافعىها هرچه شافعى فهميده، حنبلىها هرچه احمد بن حنبل به زبان آورده است، همان را قانون الهى مىدانند و به كسى حق بحث و گفتوگو نمىدهند و همگى بايد كوركورانه از آن چهار تن پيروى كنند، حتى بيهقى كه يكى از دانشمندان بزرگ شافعى است، كتابى به نام «السنن الكبرى» نوشته كه احاديث منتسب به رسول خدا را مطابق فتاواى شافعى ذكر كرده يا به عبارت ديگر: مداركفتاواى شافعى را از سنتبيان نموده، از اين جهت است كه هنوز فقه اسلامى نزد آنها همان وضعيتى را كه درقرن دوم و سوم هجرى داشت، دارد، ولى فقه اسلامى كه اماميه از آن بحث مىكنند به حد اعلاى ترقى رسيده است.
تخطئه و تصويب
برترى ديگرى كه موجب تعمق و تدقيق بيشتر علماى اماميه و رسايل مذهبى آنان گرديد، قبول تخطئه است. اماميه مىگويند: مجتهد شايد نظرياتش صواب و مطابق واقع باشد و شايد اشتباه بوده و مطابق واقع نباشد، مجتهد شايد حكم خدا را فهميده يا شايد نفهميده باشد،چون حكم خدا يكى است و تغيير پذير نيست، از اين جهت دانشمندان اماميه حد اعلاى كوشش خود را بهكار مىبرند تا حقيقت را پيدا كنند، ولى فرق ديگر اسلام، مصوبه هستند; يعنى هرچه مجتهد فهميد گويند همان، صواب است. پس اگر دو مجتهد، دو فتواى متناقض داشتند، قهرا خدا نيز دو حكم متناقض دارد!؟ از اين جهت دانشمندان آنها از قرن سوم به اين طرف تحقيقات دقيق و عميقى در فقه اسلامى ندارند.
علل لجاج
اگر دانشمندى نظرش فقط واقع بينى باشد، لجاج نمىكند، بلكه از راهنمايى ديگران خشنود مىشود،ولى خودخواهى و خودپسندى يا به تعبير ديگر: احساسات، انسان را از طريق انصاف و قضاوت عادلانه خارج مىكند. سودپرستى و منفعت دوستى تاثير فراوانى در پيدايش لجاج دارد، كسانى كه به مذهب باطل گرويدهاند،كمتر حاضرند كه انصاف دهند و حرف حق را بپذيرند و دست از عقيده فاسد خود بردارند.
يكى از دلايل كافران قريش بر عقيده فاسدشان، اين بود: پدرانما داراى چنين عقيدهاى بودند،ما هم از آنان پيروى مىكنيم. مثلا اگر پدرانشان احمق و نادان يا ظالم و متعدى بودند، آنها نيز بايد احمق و نادان يا ظالم و متعدى باشند. اين استدلال هنوز هم در بيشتر مغزها جاى دارد كه پدر را نمونه اى از ادراك و پاكى و فضيلت مىدانند و هرچند پدرانشان جانى و خيانتكار بوده او را صادق و خدمتگزار مىدانند. فرزند چيز فهم بايد، خود نظريه يا خود آن صفت را در نظر بگيرد و از آن كه پدرش داراى آن نظريه بوده، چشم بپوشد، آن گاه درباره آن قضاوت كند،اگر صحيح بود، بپذيرد و اگر باطل بود به دور اندازد.
بدترين لجاج
بدترين اقسام لجاج آن است كه شخص در خودش احتمال خطا ندهد و حاضر نباشد كه سخنان ديگران را بشنود، علماى مذاهب باطله و اديان نادرست، پيروان خود را ممنوع مىكنند كه بحث مذهبى كنند و با اهل حق سخن بگويند; زيرا لجاج مريدان كمتر است و ممكن است هنگام استدلال، به بطلان آن مذهب پىبرند و از آن دستبردارند. دانشمند لجوج آن قدر در بحث لجاج مىنمايد و از اين شاخه به آن شاخه مىپرد تا كلام حق را نپذيرد و سخن خود را به كرسى بنشاند.
كفار عرب، گوش خود را مىگرفتند تا آيات قرآن و كلام خدا را نشنوند. مبادا فتورى در بتپرستى آنها روى دهد; اسلام است كه پيرو خود را آزاد مىگذارد و ميگويد: «برو در هر نقطهاى از جهان عقيده خود را با هر كس بگو و تمام گفتههاى ديگران را بشنو تا دريابى كه آن چه آنها مىگويند تو بهتر از آن را دارى. گاه خودپرستى به قدرى شدت پيدا مىكند كه انسان در راه لجاج، دست از جان خود نيز مىشويد و كشتهراه... مىشود. اگر عصبيت توام با جاهطلبى شود، بدترين روزگار را براى لجاجكننده به ارمغان مىآورد.
عمير بن اهلب
در جنگ جمل، على(ع) هرچه اهل بصره را نصيحت فرمود كه از راه خطايى كه رفتند بازگردند، سودى نبخشيد. عمار ياسر اندرز داد و موعظه كرد، ثمرى نكرد، آن قدر لجاج كردند تا بيشتر آنها كشته شدند. مداينى مىگويد:
«در بصره كسى را ديدم كه يك گوش نداشت. سبب پرسيدم، گفت: روزى كه جنگ جمل رخ داد، من در ميان كشتگان مىگشتم، مجروحى را ديدم سرخود را بلند مىكند و بر زمين مىزند و اين شعر را مىخواند:
لقد اوردتنا حومة الموت امنا فلمتنصرف الا ونحن رواء اطعنا بنى تيم الشاوة جدنا وما تيم الا اعبد و اباء
مادر ما (عايشه) ما را به سرزمين مرگ كشانيد و برنگشت تا آن كه همه ما را خوار و ذليل نمود، از بختبد ما آن كه بنى تيم (عايشه وطلحه) را اطاعت كرديم، درصورتى كه آنها همه برده بودند و آزادهاى در آنها يافت نمىشد. به او گفتم: در دم مرگ اين سخنان چيست كه مىگويى؟ متوجه خدا بشو. او به من دشنامى داد و گفت: تو مىگويى كه من در دم مردن جزع كنم، محال است. چند قدمىكه از او دور شدم مرا آواز داد و گفت: نزديك بيا و شهادتين به من تلقينكن. من نزديك رفتم، گفت: نزديكتر بيا، نزديكترش كه رفتم گوش مرا دندان گرفت و از بيخ بركند. من او را لعن كردم، آن گاه به من گفت: هنگامى كه مادرت از تو پرسيد: چه كسى تو را چنين كرد؟ بگو عمير اهلب ضبى، كسى كه از زنى كه مىخواست زمامدار مسلمانان بشود فريب خورد.»
اين مرد در دم مرگ به نتيجه لجاج خود پىبرد، ولى پشيمانى بهر او سودى نداشت.
مثل لجوج
مثل لجاج كننده مثل كسى است كه در قعر سياه چالى افتاده باشد و روزگار بسيارى در تاريكى به سر برده و از تمام لذايذ و نعمتهاى جهان محروم باشد و به آن زندگانى تاريك و عفن، دل خوش دارد، در اين وقت اگر كسى از راه دوستى و مهربانى به او بگويد: برخيز و از اين سيهچال بيرون آى و از نعمت روشنايى و خوراك و پوشاك در جهان بالا بهرهمند شو، در اين گور سياه جز نابودى و نيستى ثمرى نخواهى برد، آن شخص گويد: «خير، اين جا بسيار خوش است، بهشتبرين همين جاست، اين سخنان تو دروغ است، من خود تشخيص دادهام كه از اين نقطه بهتر و پر نعمتتر و پر آسايشتر، در تمام جهان جايى نيست، دوستان من همه در اينجا زندگى مىكنند، پدران من در اين جا روزگار خود را گذرانيدند، آن ها همه اهل تشخيص بودند و محال است كه خطا كرده باشند، اگر آن چه تو مىگويى راستباشد، آنها نيز چنان مىكردند، اگر ناصح، مهرش افزون شود و دلش به حال زار او بسوزد، پند خود را تكرار كند و در راهنمايى خود اصرار ورزد، آن بدبختبا او به ستيزه درآيد و دشنام گويد و او را از نزد خود براند يا آن كه كمر به قتل او ببندد.
اگر لجاج نمىبود
اگر لجاج در جهان نمىبود، به طور يقين، اوضاع جهان اين گونه كه هست نبود. ترقياتى كه اخيرا نصيب جهان شده قرنها زودتر شده بود، از آن موقع تاكنون ترقيات محيرالعقول ترى يافت مىشد كه نسبت آنها با اين زمان، مانندنسبت ترقيات زمان ما با عصر حجر قديم مىبود، معنويات عالم به حدى ترقى كرده بود كه جهان گلستان و بهشتبرين شده بود. كسى را با كسى كارى نبود و هيچ كس را به ديگرى آزارى نبود. بهترين جهانى كه در خيال تصورمىشود وقوع خارجى پيدا كرده بود. لجاجكنندگان نه تنها به خود زيان مىزنند، بلكه زيان آنها به جهان مىرسد،اگر كسى با انبياى خدا لجاج نمىكرد و آنها سير موفقيتآميز خود را ادامه مىدادند، جهان غير از اين كه هستبود، اگر لجاجكنندگان با رسول خدا و اوصيايش لجاج نمىكردند، اوضاع بهجزاين بود.
لجوج،سعادتمند نمىشود
هر كسى كه در اين عالم داراى سعادتى شده بىگمان اين سعادت را به واسطه پاك بودن از لجاج دارا شده است; چون ممكن است كسى از جهتى لجاج داشته باشد و از جهتى نه; يعنى داراى يك نوع لجاج باشد ولى كسى كه تمام انواع لجاج را دارا باشد، به هيچ سعادتى نخواهد رسيد و كسى كه لجاج در برابر يك سعادتى را دارا باشد، از همان سعادت محروم خواهد بود.
كودك اگر در برابر تعليم و تربيت لجاج كند، جاهلى نادان از كار در خواهدآمد. كسانى كه با فرستادگان خدا به ستيزه درآمدند و لجاج ورزيدند، در سياهچال گمراهى ماندند و به همان كورى و كرى خويش دلخوش كردند و سرانجام بهدست كسانى همچون خودشان يا حقپرستان نابود شدند. بر رادمردان لازم است كه اين عناصر پليد را نيست كنند; زيرا كه اينها هم خودشان را سياهبخت كردهاند و هم ديگران را گمراه مىكنند. ضرر بزرگى كه آنها دارند، روسياهى در دنيا و آخرت و شقاوت ابدى خواهد بود.
آيا ابولهب، عموى رسول خدا چه سودى برد؟ فرعون زمان موسى به چه سرانجامى رسيد؟ جز آن كه طعمه ماهيان دريا گرديد.
طلحه
در جنگ جمل - همان طورى كه قبلا گفته شد - هنگامى كه طلحه در اثر تيرمروان، از اسب بر زمين افتاده و جان مىداد چنين گفت: «بزرگى از بزرگان قريش را به بدبختى خود نديدم.» اين پشيمانى براى طلحه وقتى آمد كه ديگر سودى نداشت، او نخستين كسى بود كه با اميرمؤمنان على(ع) بيعت كرد، چون على(ع) با تقاضاى نامشروع وى موافقت نكرد و تحريكات معاويه در او كارگر افتاد، پيمان با آن حضرت را شكست و دنيا و آخرت خود را تاريك گردانيد، زنحضرت لوط در اثر لجاجت، به شوهر خود خيانت كرد و سزاى كار خود را چشيد; آرى، زمستان مىرود و روسياهى به زغال مىماند، ولى آسيه همسر فرعون، براى خداپرستى قدم برداشت، خواستخدا را بر خواسته شوهرش مقدم شمرد و به حيات ابدى رسيد، فداكاريى كه خديجه نسبتبه رسول خدا نمود سعادت دنيا و آخرت را به او داد، خويشانش همگى با او مخالفت كردند و با او ترك مواصلت نمودند; خديجه ارتباط خود را با خداى خود محكمتر گردانيد و تا جهان بر پاست، خديجه سربلند است و در بهشتبرين شادو خرسند.
لجاج قدرتمندان
قسم دوم لجاجى است كه در زمامداران و قدرتمندان خودخواه يافت مىشود; فرمانى صادر مىكنند، سپس به زيان آن پىمىبرند، ولى در اجراى آن پافشارى مىكنند. منطق آنها اين است كه چون من گفتهام، هر طورى كه باشد بايد اجرا شود، هرچند جهانى برهم خورد، اگر آنانرا كسى پند بدهد،از مقصود خود منصرف نمىشوند، بلكه زندگانى ناصح در خطر خواهد افتاد، يكى از علما جمله معروفى را كه در بيان استقامت است در لجاج آورده و مىگفت:
«مرد آن است كه بر سر حرفش نايستد; يعنى هر وقت دانست كه آن چه گفته خطا بوده است اقرار به خطاى خود بنمايد و دست از لجاج بردارد،» زورمندان در لجاج خود فوقالعاده هستند، بهطورىكه بر خلاف ميل خود نمىتوانند سخنى بشنوند و همين عادت اغلب، آنها را به نابودى كشانده است. ناپلئون در اثر همين روش امپراتورىاش از دست رفت، آغامحمدخان قاجار در اثر همين روش كشته شد، چون هنگامىكه به كسى وعده قتل مىداد، لجاج مىكرد و از آن برنمىگشت، هرچه شفاعت مىكردند، نمىپذيرفت. كسانى كه چند خربزه شاهقاجار را دزديده بودند چون مىدانستند تهديد قطعى استشبانه او را كشتند.
نادر، هنگامى كه گفت: فردا چشمها را بيرون خواهم آورد و مىدانستند گفته او يكى است و دو نخواهد شد، او را كشتند، لجاج جز نابودى لجاجكننده و آتش افروزى و ظلمهاى بىپايان،ثمر ديگرى ندارد.
----------------------------------------------------
پى نوشتها:
2. (مؤمنون (23) آيه 75)
3. (ملك (67) آيه 21)
4.مؤمنون (23) آيه 74 - 75.
منبع : کتاب استقامت – تالیف آیت الله سید رضا صدر
