در واقع براى اغلب تصحيحكنندگان متون نظم و نثر، نسخه چيزى تعريفناشده است. آنها گاه نسخههاى نيمه يك قرن، گاه از سراسر يك قرن، گاه علاوه بر اينها نسخهها يا برخى نسخههاى قرون بعد، و حتى تصحيحهاى مشهور قرن اخير و قرن پيش را به عنوان منبع مورد استفاده قرار مىدهند.
گاه نيز نسخههاى جديدتر را بر نسخههاى كهنه ترجيح مىدهند و قرائت را از آنها برمىگزينند. حتى برخى يك نسخه را بدون قدمت يا اعتبار ويژه نسبت به ديگر نسخهها، مبنا قرار مىدهند و يكى - دو نسخه ديگر را هم براى تصحيح به كمك مىگيرند.
اينگونه مصححان براى توجيه اين امر سخنى دارند و مىگويند: ممكن است نسخه الف از نسخه ب جديدتر باشد اما از روى نسخهاى كهنتر از ب نوشته شده باشد؛ در نتيجه تاريخ كتابت لزوما نماينده قدمت نيست.
اين سخن در حيطه نظر و در كليت خويش درست است اما در عمل و در تدوين روش تصحيح يك اثر با چند اشكال عمده روبهروست: اول؛ از كجا معلوم كه نسخه مشخص الف از نسخهاى قديمىتر از ب كتابت شده باشد. اين ادعا براى هر نسخه نياز به اثبات دارد. تصحيحگران مورد بحث معمولا براى هيچ دو نسخه كهن از مآخذ خود چنين چيزى را اثبات نمىكنند و اگر براى هر نسخه آن را به اثبات برسانند تنها براى همان نسخه معتبر است و ديگر نسخهها را شامل نخواهد شد.
پس صرف ترجيح نسخه جديد بر نسخه قديم، ترجيحى بلا مرجح و ادعايى بدون دليل است.
دوم؛ از كجا معلوم كه نسخه الف در نقل خود امين باشد و عين نسخه قديمىتر از ب را نقل كرده باشد؟
سوم؛ احتمال كتابت از نسخه كهنتر را براى ب نيز مىتوان مطرح كرد. ب نيز بيگمان از روى نسخهاى كهنتر از خود نوشته شده اشت؛ حال از كجا معلوم كه نسخه مأخذ ب از نسخه مأخذ الف كهنتر نباشد؟
چهارم؛ بنا بر اين ادعا، تاريخ كتابت نسخه نبايد به هيچ كار بيايد. پس چه معيارى براى قدمت نسخهها وجود خواهد داشت؟ بر اين اساس چه لزومى به استفاده از نسخههاى كهن است؟
تعريف نسخه كهن يا كهنتر چيست؟
هرگونه پاسخ، اگر استدلالى براى اين باشد كه ضبط فلان نسخه يا نسخهها بهتر، زيباتر، مأنوستر و با سبك بيان و سخن و انديشه مؤلف نزديكتر است، حاكى از آن خواهد بود كه اين تصحيحگران قرائتى را بر اساس ذهنيات، پيشداوريها و روشهايى كه پيش از اين بدانها اشاره شد در ذهن خويش برگزيدهاند و اكنون به دنبال نسخهاى براى تأييد آن مىگردند تا تصحيح آنان به اصطلاح مستند باشد. بگذاريم از اينكه علىالقاعده، نسخه، مبناى گزينش قرائت است اما در اين روش، قرائت از پيش گزيده شده، مبناى انتخاب نسخه قرار گرفته است.
