تربيت کودک در جهان امروز – 31
نقش غده ها
اين مساله مسلم است كه روان ما داراى دو جنبه عقلى و عاطفى است . هـمـان طـور كـه دسـتگاه پيچيده مغز ما منشا تفكر و تعقل است و سلول هاى بى شمار آن به طور اسرارآميزى كار خود را به دقت انجام مى دهند،عواطف ما نيز در مغز براى خود جايگاهى دارند. غده هيپوفيز [225] كه در كف مغز جاى دارد، به واسطه اهميت زيادش ، رئيس اركستر بدن لقب گـرفته است و در حقيقت ، فرمانرواى مطلقى است كه به غده هاى ديگر دستور كار بيشتر يا كمتر مى دهد. ترشح قسمت جلويى اين غده ، در رشد قامت و اعمال جنسى اثر دارد. اگـر تـرشـح ايـن قسمت زيادتر از حد معمول باشد، شخص غول پيكر مى شود واگر ترشح از حد طبيعى كمتر باشد، فرد، قصيرالقامه مى شود.
ترشح قسمت عقبى اين غده ، در دخل و خرج بدن موثر است . كـودكـى كه زياده از حد، چاق و از لحاظ اعمال جنسى دير بالغ مى شود و تنبل و كند است ، بر اثر بدكار كردن اين قسمت از غده هيپوفيزاست [226] . امـا آنـچـه تـحـقـيـقـات دانشمندان پرده از روى آن برداشت ، اين است كه قسمتى از مغز به نام هيپوتالاموس [227] ، منشا بروز كليه عواطف و در واقع مركز فرماندهى بدن مى باشد. پس در درجه اول ، هيپوتالاموس و در درجه دوم ، هيپوفيز، بر كار غدد ديگر نظارت كامل دارند و اينها خود ـبه خصوص هيپوتالاموس ـبا ساختمان مغز ارتباط دارند. غـده هـاى ديـگـر عبارتند از : غده تيروئيد [228] كه در جلو گردن قراردارد و كمبود ترشح آن باعث خشكى پوست و شكنندگى و كم پشتى مومى شود. كـودكـى كـه در راه رفـتـن ، حرف زدن و نشستن بدون كمك كنداست ، دچار كمبود ترشح اين غده است . ترشح بيش از حد آن باعث عصبانيت ، كودنى ، بهانه جويى و لاغرى كودكانه مى شود. غـده سـورنـال يا فوق كليوى ، از غده هايى است كه كار زياد آن باعث فشارخون و زيادى مو و بلوغ زودرس و رشد بى حد و حصر دستگاه تناسلى وتنبلى آن سبب چاقى و زيادى املاح خون مى شود. برخى از غده ها، مانند تيموس [229] و پينال [230] ، فقط در دوره كودكى فعاليت مى كنند و به عقيده علماى فيزيولژى ، مانع بلوغ زودرس هستند.
ادامـه كـار آنـهـا پـس از بـلـوغ ، بـاعث مى شود آثار طفوليت ، باقى بماند و قطع كار آنها در دوره طفوليت ،باعث فرارسيدن بلوغ زودرس مى شود. غـدد جـنـسـى كه با شروع كار آنها كودك وارد مرحله بحرانى بلوغ مى شود، رشد علايم و حالات ثانوى جنس ، از قبيل ريزشدن صدا در مورد دختر وبم شدن صدا در مورد پسر و قدرت توليدمثل و مو درآوردن صورت وب را به عهده دارد.
غدد شناسى ، يكى از رشته هاى علمى است و در اين جا فقط هدف ما اشاره به اهميت كار غده هاست . بر اثر ارتباط ميان غده هيپوفيز ـكه نماينده سيستم غدد داخلى است ـو دستگاه عصبى ، بدن دچار عكس العملهايى مى گردد. فـريـاد، تـرس ، حـبس كردن نفس در سينه ، بازشدن مردمك چشم ناشى از تعجب ، سرخ شدن از شرم ، تپش قلب ناشى از ترس و نگرانى ، همگى شواهد ارتباط فكر و بدن است . لـكـن ، چـنـان چـه گـذشـت ، قسمتى از مغز به نام هيپوتالاموس ، مركز فرماندهى بدن است ، زيرا ترشحات خود را مستقيما وارد هيپوفيز مى كند. هـيـپـوفـيـز نـيـز در كـيفيت ترشح ساير غدد، تاثير مى كند : چون هيپوتالاموس ، مركز احساسات آدمى است كه هر دقيقه ممكن است به علت ايجادعصبانيت يا تندخويى ، كينه ورزى ، حقد و حسد و ساير ناراحتى هاى روحى ، تحريك شود.
مـسـلما تحريكات آن همان طوركه سبب تغييرات مخصوص در سلسله اعصاب نباتى مى شود، آثار خود را روى عروق و ساير انساج ، به جا مى گذاردو ترشحات مخصوص خودش نيز تغيير مى كند و از لـحـاظ كـيـفـيـت و كميت ، سبب ايجاد تحريكات مخصوص در هيپوفيز مى شود واين غده نيز به سهم خود،ترشحات ساير غدد مترشحه داخلى بدن را كم يا زياد مى كند و اثرات مخصوصى به جا مى گذارد.
پرورش به طور دوجانبه
نـتـيـجـه بحث بالا اين مى شود كه مغز ما،هم مركز عواطف و احساسات و هم جايگاه تعقل و تفكر است . آرى حـجـم كوچك و ناچيز مغز عقل و عاطفه را به انسان ارزانى مى دارد و او را موجودى اشرف و اكمل مخلوقات مى سازد.
اين جاست كه بيش از پيش به اهميت وارزش كار پدر و مادر و مربيان ديگر پى مى بريم .
آنان مسووليتى عظيم و خطير برعهده دارند و هرگز نمى توانند به طور يك جانبه كاركنند.
اگـر فـقـط بـه پرورش تفكر كودك بپردازند و ـچنان كه در مدارس و حتى دانشگاه ها رسم است ـفـقط جنبه عقلانى و فكرى كودكان و جوانان موردتوجه قرارگيرد و كوشش براين باشد كه آنها هـمـچـون دسـتگاه هاى ضبط صوت ، حافظ فرمول ها و قوانين علمى و تاريخ و جغرافيا ونظريات علمى دانشمندان باشند، قسمتى از مغز را فلج و ضايع ساخته اند، چه نيمى از مغز را به كار انداخته ونـيمى ديگر را تعطيل كرده اند! بدون ترديد، پرورش انسان كامل ، به اين است كه مغز او ـكه مركز عقل و عاطفه است ـدرست بارآيد و هر دو جنبه مغزى او به طور دقيق به كارافتد.
اگربخواهيم فقط به يكى از اين دو جنبه بپردازيم ، كدام يك اهميت بيشترى خواهدداشت ؟ عقل يا عـاطـفـه آيا بهتر اين نيست كه خانواده ومدرسه ـكه بزرگ ترين پايگاه تربيت هستند ـبراى اين كه به كودكان ، شخصيت كامل و ممتاز ببخشند، عقل و عاطفه را مجموعا مورد توجه قراردهند؟ اگر بـنـا بـرتبعيض است ، آيا امتياز با تربيت عقل است يا تربيت عواطف ؟ پاسخ اين سوال را بهتراست از زبـان دكـتـرآلـكـسـيـس كـارل ،فيزيولوژيست معروف فرانسوى بشنويد : نخستين اصل ، پرورش عـقـلانـى نـيـسـت ، بـلـكـه بـناى تاروپودى عاطفى در خويشتن است كه تكيه گاه تمام عوامل درونى باشد. ضرورت حس اخلاقى ، كمتر از لزوم حس بينايى و شنوايى نيست . بايد عادت كنيم تا به همان دقتى كه نور را از ظلمت و صدا را از سكوت مى شناسيم . خوبى را ازبدى تميز دهيم . وانـگـهـى مـوظف شويم كه از بدى پرهيز كنيم ، ولى پرهيز از بدى ،مستلزم يك ساختمان بدنى و روانى خوب است [231] .
روش رهبران مذاهب
روى هـمـيـن اصـل است كه مى بينيم پيشوايان اديان آسمانى با اين كه مامور تعليم و تربيت بشر هستند و احياى عقل از وظايف مهم آنهاست ، به مسائل اخلاقى و عاطفى ، بيشتر اهميت مى دهند.
در عـيـن ايـن كـه قرآن كريم در حدود 750آيه در خصوص مسائل مربوط به علوم طبيعى ، فلكى ، ريـاضـى وبـ دارد، هـمه جا اصل را پرورش عاطفى واخلاقى قرار مى دهد و براين زيربناى محكم و شـالـوده اسـتـوار، يـك زنـدگـى سـالـم را پى ريزى مى كند و مسائلى را كه سرانجام ، اديسن ها، لاپـلاس ها،فرويدها، فيتس جرالدها، تالس ها، ارشميدس ها، گاليله ها، انشتين ها، زكرياى رازى ها، بوعلى سيناها وببه كشف آن نايل آمده و مى آيند، جز به طورضمنى مورد عنايت قرار نمى دهد.
بـدون تـرديد، با داشتن اخلاق و عواطف سالم و داشتن استقامت و ثبات قدم و عزم راسخ و هدف بـلـنـد و هـمـت عـالـى ـكـه مـولود تربيت پيشوايان اديان آسمانى است ـمى توان بر عالى ترين و ارجدارترين ارزش ها دست يافت . پـيـشواى عالى قدر اسلام ، هدف ماموريت خود را در يك جمله خلاصه مى كند : بعثت لاتمم مكارم الاخلاق [232] ، من براى تكميل مكارم اخلاق مبعوث شدم .
بوعلى سينا كه پيش از رسيدن به بيست سالگى ، در همه علوم زمان خود، تبحر و تخصص يافته بود روزى در مـحـضـر ابـوعـلى مسكويه ، صاحب كتاب تربيتى واخلاقى طهار;127;رذچ& الاعراق ، از دانشمندان معروف آن زمان گستاخانه گردويى به جلو او افكند و از اوخواست كه مساحت آن را حساب كند. ابـوعـلـى مـسكويه ، قسمتى از كتاب مذكور را در جلو او گذاشت و گفت : اى جوان ! تو به اصلاح اخلاق خود بيشتر نيازمندى . نـخـسـت اخلاق خود را اصلاح كن و سپس به من مراجعه كن تا مساحت گردو را براى تو حساب كنم [233] .
نـوشـتـه انـد كه اين جمله براى تمام عمر، راهنماى اخلاقى و تربيتى بوعلى سينا شد و با به خاطر سپردن آن ، هرگزاز جاده صحيح زندگى خارج نشد. على للّه در ضمن نصيحتى به فرزند گرامى اش امام حسن مجتبى (ع) تمام مطالبى كه انسان را از نـظر عقل و عواطف كامل مى سازد، بيان مى دارد، منتهابه مطالب اخلاقى و عاطفى بيشتر اهميت داده مى فرمايد : فرزندم ، چهار امر شخصى و چهار امر اجتماعى از من به خاطر بسپار. بـا ايـن امـور هـر كـارى را انجام دهى براى تو زيانى ندارد : بالاترين بى نيازى ها خرد و بزرگ ترين نـيـازمـنـدى هـا فقر و وحشتناك ترين چيزها خودپسندى وگرامى ترين شخصيت ومنش ، اخلاق نيكوست . فرزندم ، از دوستى بى خردان بپرهيز كه چون بخواهند به تو سود برسانند، به تو ضرر مى زنند. از معاشرت بخيلان خوددارى كن كه آنچه به آن نيازمند باشى ، از تو باز مى دارند. از رفـاقـت بـدكـاران اجـتـنـاب كـن كه تورا به چيز اندك مى فروشند و از همنشينى دروغگويان دورى كـن كـه آنـهـا همانند سراب ، چيزهاى دور را براى تونزديك و چيزهاى نزديك را از تو دور مى سازند [234] . موسيه مى نويسد : بايد براى شاگردان ثابت كرد كه غير از علم ، چيزهاى قيمتى ديگرى نيز هست و جز تعليم ، وسيله طبقه بندى ديگرى براى اشخاص و ملت ها در كاراست . اسـتعداد فنى ، قوه ايجاد ثروت و وسايل رفاه عمومى ، قابليت اداره يا اختراع كردن و عوامل ديگر، همه ، چيزهايى هستند كه ارزش اجتماعى مهمى دارند. بـالاى هـمـه ايـنـهـا و بـالاى عـلـم ، عـامـل ديـگـرى وجـود دارد و آن عـبـارت است از تقوا و پرهيزكارى [235] . قـرآن كريم مى فرمايد : ان اكرمكم عنداللّه اتقيهكم [236] ، گرامى ترين شما در پيشگاه خداوند، پرهيزكارترين شماست . و امـام مـوسـى كـاظـم (ع) فـرمود : احسن منالصدق قائله وخير منالخير فاعله ، نيكوتر از راستى ، گوينده آن و بهتر از نيكى فاعل آن است .
آرى !.
عالم و عابد و صوفى همه طفلان رهند.
مرد اگر هست به جز عارف ربانى نيست .
.........................................................................
225- آلـكـسـيـس كـارل , انـسـان موجود ناشناخته ,ترجمه دكتر پرويز دبيرى ,كتابفروشى تاييد, اصفهان1346 , چاپ چهارم , ص 334.
226- همان ,ص 269.
227- سـفـيـنـ;127;رذچ&الـبحار,ج2 ,ص 684:من سعاد;127;رذچ& المر الزوج ;127;رذچ&الصالح ;127;رذچ& والمسكن الواسع والمركب الهنبئ والولدالصالح .
228- انسان موجود ناشناخته , ص 282و283.
229- لذات فلسفه , ص 188ك189.
230- سفين;127;رذچ&البحار, ج2 ,ص 586: خير نسائكم الولود الودود العفيف ;127;رذچ& العزيز;127;رذچ& فى اهلها, الذليل;127;رذچ& مع بعلها, المتبرج;127;رذچ&مع بعلها, الحصان عن غيره , التى تسمع قوله وتطيع امره , واذا خلابها بذلت له ما اراد منها.
231- واذاكـان امـراوكم شراركم واغنيائكم بخلاوكم واموركم الى نسائكم فبطن الارض خير لكم من ظهرهها (تحف العقول عن آل الرسول , چاپ نجف اشرف , ص 26). 232- همان , ج2 ,ص 324: يستحب عرام;127;رذچ&الغلام فى صغره ليكون حليما فى كبره .
233- همان , ج2 ,ص 684.
234- همان , ج2 , ص 864: من قبل ولده كان له حسن;127;رذچ&.
235- هـمـان , ج2 ,ص 685: من دخلالسوق فاشترى تحف;127;رذچ& فحملها الى عياله كان كحامل صدق ;127;رذچ& الى قوم محاويج وليبد بالاناث قبل الذكور فانه من فرح انثى ف كانما اع تق رقب ;127;رذچ& منولد اسماعيل .
236- همان , ج2 ,ص 684:اعدلوا بين اولادكم كما تحبون ان يعدلوا بينكم فى البر واللطف .
منبع : تربيت کودک در جهان امروز
دکتر احمد بهشتي
