تحليل و بررسى روايات دينى در موضوع به بند كشيده شدن شياطين و جلوگيرى از آنها در ماه رمضان ، دو علّت را نشان مى دهد ، با اين توضيح كه علّت دوم در طولِ علّت اوّل است :
1- طبيعت پيشگيرانه روزه
روزه به طور طبيعى ، زمينه اى را كه شيطان بر اساس آن ، انسان را به گم راهى مى كشاند ، از بين مى برد . به تعبير دقيق تر ، زنجيرى كه در ماه رمضان ، شيطان را به بند مى كشد، چيزى جز خودِ روزه نيست. از اين رو، در حديث پيامبر خدا(ص) آمده است:
إنَّ الشَّيطانَ لَيَجرى مِنِ ابنِ آدَمَ مَجرَى الدَّمِ فَضَيِّـقوا مَجارِيَهُ بِالجُوعِ (1)
شيطان در انسان جارى مى شود ، همچون جريان خون . پس با گرسنگى ،مجارى او را تنگ كنيد .
اين حديث ، به روشنى بر اين نكته دلالت دارد كه روزه به طور طبيعى ، مانع تسلّط شيطان بر انسان مى شود . زنجيرى كه روزه دارد ، نه تنها شيطان را به بند مى كشد ، بلكه كشش هاى نفْس امّاره را هم مهار مى كند ، آن را به اسارت در مى آورد و جلوى سلطه آن را بر انسان مى گيرد ، و به فرموده امير مؤمنان (ع) :
نِعمَ العَونُ عَلى أسرِ النَّفسِ وَ كَسرِ عادَتِهَا التَّجَوُّعُ (2)
گرسنگى ، چه خوب ياورى براى اسير كردن نفْس و شكستن عادت آن است!
بر اين اساس ، همه رواياتى كه در ستايش گرسنگى و نقش آن در خودسازى و تربيت نفْس ، وارد شده اند ، هدف آنها ايجاد مانع طبيعى در برابر سلطه شيطان بر انسان و نگهدارى انسان از كشش ها و اغواگرى هاى نفْس و نيز آزادسازى نيروهاى عقلى و شكوفاسازى استعدادهاى انسانى است ، آن گونه كه از اين دو روايت ـ كه از مجموعه احاديث اين گونه برگزيده ايم ـ روشن مى شود .
پيامبر خدا(ص) فرمودند :
جاهِدوا أنفُسَكُم بِالجُوعِ وَ العَطَشِ ، فَإِنَّ الأجرَ فى ذلِكَ كَأَجرِ المُجاهِدِ فى سَبيلِ اللّه ِ (3)
به وسيله گرسنگى و تشنگى ، با نفس خويش جهاد كنيد ؛ چرا كه پاداش آن ، مثل پاداش جهادكننده در راه خداست .
همچنين فرمودند :
أحيوا قُلُوبَكُم بِقِلَّةِ الضِّحكِ وقِلَّةِ الشَّبَعِ ، وَ طَهِّروها بِالجُوعِ تَصفو[ تَصفُ] وَ تَرِقُّ (4)
دل هاى خود را با كم خنديدن و كم خوردن، زنده كنيد و آن را با گرسنگى، پاك سازيد تا صاف و رقيق شود .
2- عنايت ويژه خداوند
افزون بر پشتوانه اى كه روزه به طور طبيعى براى روزه داران جهت جلوگيرى از سلطه شيطان و اغواگرى هاى او پديد مى آورد ، اين برنامه عبادى ، خود به خود ، زمينه ساز شمول عنايت هاى خدا بر آنان مى گردد . آنچه در روايات با عنوان به بند كشيدن شياطين در اين ماه آمده است ، به همين نكته اشاره دارد . به عبارت ديگر ، عنايت الهى گزاف نيست تا سؤال شود : چرا خداى سبحان ، مانع سلطه شيطان نمى شود و در بقيّه ماه ها بين انسان و سلطه او فاصله نمى اندازد؟ هرگز؛ بلكه ريشه اين توفيق و عنايت الهى، در انتخاب خود انسان و ورود او به ميهمان سراى رمضان نهفته است
علّت سود نبردن از به بند كشيده شدن شياطين
در چارچوب تحليلى كه گذشت ـ كه مى رساند در اين ماه ، شياطين نسبت به انسان و دست كم نسبت به روزه داران ، سلطه ندارند ـ سؤال اساسى دومى مطرح مى شود؛ چرا كه مى بينيم گاهى روزه داران هم در اين ماه دچار غفلت و گناه مى شوند . تشريع كفّاره هايى كه براى درمان اين حالت ها هست نيز گواه آن است .
سيّد ابن طاووس رحمه الله در تصوير اين نكته مى گويد :
يكى از دينداران از من پرسيد : من از به بند كشيده شدن شياطين بهره چندانى نمى برم ؛ چون همان حالت غفلت را كه پيش از ماه رمضان داشتم ، دارم و گويا فرقى نكرده است و با زنجير شدن ياران شيطان ، از آن كاسته نشده است ... . (5)
دو پاسخ به اين پرسش مى توان داد :
1 . شيطان ، به تنهايى زمينه ساز گناهان نيست .
اين پاسخ ، بر اين نكته استوار است كه خطاها و گناهانى كه از انسان سر مى زند ، تنها به شيطان و اغواگرى او مربوط نمى شود ؛ بلكه دو منشأ اساسى ديگر هم دارد : نفْس امّاره ، و زنگارهاى متراكمى كه پيامد گناهان پيشين اند و دل را آلوده و سياه ساخته اند .
در واقع ، عنايت الهى اى كه در ماه رمضان شامل انسان مى شود ، تنها تأثير عامل نخستين را كه مربوط به شيطان است ، از بين مى برد؛ امّا دو عامل ديگر همچنان نقش ايفا مى كنند و جهت زمينه سازى براى انحراف انسان و سر زدن گناهان از او و غافل ماندن وى ، كافى اند.
بر فرض كه روزه بتواند همه كشش هاى نفْس امّاره را بپوشاند و تأثير آن را در كشاندن انسان به طرف خطاها و گناهان از بين ببرد ، زنگارهاى متراكم از گناهان گذشته ، كافى اند كه براى روزه دار ، خطرآفرين باشند و او را در معرض غفلت و گناه قرار دهند .
2 . در بند بودن شيطان ها ، نسبى است .
از تحليل گذشته روشن شد كه زنجيرى كه شيطان را به بند مى كشد ، از خود روزه ماه رمضان فراهم مى شود و نه از چيز ديگرى . بنا بر اين ، هر چه روزه مستحكم تر و كامل تر باشد ، زنجيرى كه شيطان را به بند مى كشد و جلوى نفْس امّاره را مى گيرد ، محكم تر خواهد بود و از ميزان غفلت و انحراف هاى ناشى از آن ، خواهد كاست .
بر اين پايه ، مى توان گفت : روزه آنان كه در ماه رمضان ، گناهانى مرتكب مى شوند ، روزه كاملى نيست .
پى نوشت ها:
1- إحياء علوم الدين : ج 1 ، ص 347 . المحجة البيضاء : ج 5 ، ص 148 . بحارالانوار : ج 70 ، ص 42 . و نيز بدون جمله : فَضَيِّـقوا مَجارِيَهُ بِالجُوعِ در منابع زير آمده است : صحيح بخارى : ج 6 ، ص 2624 . سنن ابن ماجه : ج 1 ، ص 566 ، ح 1779 . مسند ابن حنبل : ج 4 ، ص 313 ، ح 12593 .
2- عيون الحکم و المواعظ : ص 494 . غرر الحکم : ح 9944 .
3- إحياء علوم الدين : ج 3، ص 124 . المحجة البيضاء : ج 5 ، ص 146 .
4- إحياء علوم الدين : ج 3 ، ص 129 . المحجة البيضاء : ج 5 ، ص 154 .
5- الاقبال : ج 1 ، ص 73
