فهرست مطالب
روز بازگشت به فطرت
مراتب روزه داران در عید فطر
تعظیم شعائر اسلامى
تقویت وحدت مسلمانان
عید فطر و حركتهاى سیاسى
حركت امام رضا علیه السلام براى نماز عید
روز بازگشت به فطرت
در فرهنگ اسلامى اولین روز ماه شوال به عنوان عید فطر و جشن بازگشت به فطرت معین شده است، زیرا مسلمانان روزه دار در طول ماه رمضان با ارتباط هاى پى در پى با خداوند متعال و استغفار از گناهان به تصفیه روح و جان خویش همت گماشته و از تمام آلودگى هاى ظاهرى و باطنى كه بر خلاف فطرت آنهاست، خود را پاك نموده و به فطرت واقعى خود برمى گردند . امیرمؤمنان على علیه السلام نیز از همین زاویه به عید فطر مى نگرد و با اشاره به روز عید مى فرماید: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه وشكر قیامه وكل یوم لا یعصى الله فهو عید (1)؛ این عید كسى است كه خدا روزهاش را پذیرفته و نماز او را ستوده است و هر روز كه خدا نافرمانى نشود، آن روز عید است.»
آری روز ترك گناه و فاصله گرفتن از زشتى ها و پلیدى ها و روز غلبه بر شیاطین، روز عید است.
عید فطر روز بازگشت به فطرت است، این معنا را مى توان از لغت «عید فطر» هم فهمید، چرا كه «عید» به معناى بازگشت و «فطر» به معناى «فطرت و طبیعت» است .
مسلمانان در این روز در اثر یك ماه ضیافت و مهمانى خداوند به صفاى باطن دست یافته و در حقیقت، شخصیت واقعى خویش را بازیافته اند. آرى، فطرت پاك انسان در طول سال در اثر غبارهاى جهل و نادانى و غفلت به انواع گناهان و معصیتها مبتلا شده و از حقیقت خود دور مى شود و در نتیجه دچار خود فراموشى و خدا فراموشى مى گردد . اما با فرا رسیدن ماه مبارك رمضان، انسان مسلمان در پرتو فضاى معنوى آن ماه و تلاشهاى خویش به یك زندگى نوین دست مى یابد، كه مىتوان آن را «بازگشت به خویشتن» نامید .
در روز عید فطر گویى یك مسلمان از نو متولد مى شود، چرا كه طبق گفتار امیرمؤمنان علیه السلام، روزه داران در شب عید فطر از تمام آلودگى ها و پلیدى ها پاك شده اند و كمترین پاداش خود را كه پاكى و پاكیزگى است دریافت نموده اند. آن حضرت چنین مى فرماید: « واعلموا عبادالله! ان ادنى ما للصائمین والصائمات ان ینادیهم ملك فى آخر یوم من شهر رمضان: ابشروا عباد الله! فقد غفر لكم ما سلف من ذنوبكم فانظروا كیف تكونون فیما تستانفون (2)؛ اى بندگان خدا! بدانید كه كوچكترین چیزى كه براى مردان و زنان روزه دار است، این است كه فرشته اى در روز آخر ما مبارك رمضان به آنها ندا مى دهد: اى بندگان خدا! بشارتتان باد كه [خداوند متعال ] تمام گناهان گذشته شما را آمرزید، پس بنگرید كه بعد از این چگونه عمل خواهید كرد .»
شیخ مفید مى نویسد: این كه روز اول ماه شوال عید اهل ایمان قرار داده شده است، به خاطر این است كه آنان براى قبولى اعمالشان در ماه رمضان خوشحالند و از این كه خداوند متعال گناهانشان را بخشیده و بر عیبهاى آنان پرده كشیده و مژده و بشارت از طرف خداوند رسیده است كه ثوابهاى بسیارى براى روزه داران عطا خواهد كرد و از این كه مؤمنین در اثر تلاشهاى شب و روز ماه مبارك رمضان چند مرحله به قرب الهى نزدیك شده اند، حالت سرور و نشاط دارند .در این روز غسل معین شده و این علامت پاكى از گناهان مى باشد، عطر زدن و بوى خوش استعمال كردن و لباس زیبا و تمیز پوشیدن و به صحرا رفتن و زیر آسمان نماز خواندن همه اش علامت شادى و سرور و از روى حكمت مى باشد. (3)
مراتب روزه داران در عید فطر
بدون تردید تك تك مسلمانان با فرا رسیدن عید سعید فطر نوعى شادى و لذت درونى در خود احساس مى كنند، اما استقبال مسلمانان از روز عید فطر یكنواخت و مساوى نیست . زیرا هر كسى نسبت به معرفت و ایمان خود به این عید بزرگ و با عظمت مى نگرد و از آن بهره مى گیرد. زمینه ها، ذهنیتها، مراتب ایمان و عوامل دیگرى در نگرش و انگیزه افراد دخالت دارد.
به همین جهت عارف واصل میرزا جواد آقا ملكى تبریزى قدس سره (4) روزه دارانى را كه به عید سعید فطر وارد مى شوند، به پنج گروه تقسیم مى كند و نوع نگرش آنان را نسبت به این روز با عظمت توضیح مى دهد . ایشان در مورد پایینترین مراتب استقبال كنندگان از عید فطر مى نویسد: «گروهى از روزه داران حقیقت روزه را نشناخته اند و با زحمت و تكلف از خوردن و آشامیدن و سایر مبطلات خود دارى مى كنند و این را نوعى طاعت مى شمارند و خود را منت دار خداوند مى دانند. آنان از اعضاء و جوارح خود مراقبت نكرده و با دروغ و غیبت و بهتان و افترا و دشنام، به آزار دیگران پرداخته و زحمات خود را هدر مى كنند و در نزد خداى عالمیان منزلتى ندارند، مگر این كه حضورشان در روز عید براى حسن ظن به عنایت خداى بزرگ باشد و در نمازگاه خود در روز عید فطر از گناهان استغفار نموده و طلب آمرزش كنند .»
وى عالى ترین مرتبه استقبال كنندگان از عید فطر را از آن روزه داران عارفى مى داند كه لذت نداى خداى «جل جلاله»، رنج گرسنگى و تشنگى و شب زنده دارى را از یاد آنان برده و با شوق و شكر بلكه با وجد و سكر (5) آن را پیشواز نموده، در سرعت سیر و سلوك و پیشروى به سوى خیر، جدیت به خرج داده و از عمق جان به نداى رب الارباب لبیك گفته اند.
خداوند متعال اعمال را از این گروه به حسن قبول مى پذیرد و آنها را به مقام قرب نزدیك مى نماید و در پیشگاه صدق در جوار خود با اولیاء و اصفیاء مى نشاند و از «جام اوفى» به آنها مى چشاند و به مقام «او ادنى» مى رساند. (6) آرى، در حقیقت در سحرگاه عید فطر اولیاء الهى با حضرت حق چنین نجوا دارند:
اى عید عاشقان به حقیقت جمال تو هر لحظه عیدیى رسدم از وصال تو
عید كسان غره شوال و عید من آن ساعتى بود كه ببینم جمال تو
حل مشكلات اقتصادى و اجتماعى
در مورد ابعاد اقتصادى و اجتماعى عید فطر مى توان به پرداخت زكات فطره به عنوان عاملى ارزشمند براى فقرزدایى، توسعه اقتصادى و حل مشكلات اجتماعى در جامعه اسلامى اشاره نمود . افزون بر این كه در كنار كمك به فقراء، موارد مصرف دیگرى نیز براى زكات فطره در اسلام منظور شده است كه از جمله آنها احیاى روحیه همیارى و تعاون، رسیدگى به وضع بهداشتى، درمانى و فرهنگى مسلمانان مى باشد . از زكات فطره مى توان قرض بدهكاران حقیقى و افرادى را كه در راه معصیت و خلاف بدهكار نشده اند، پرداخت نمود . در ساختن مسجد، مدرسه، پل ها و راهها و بیمارستانها و برطرف كردن سایر نیازهاى مسلمانان نیز مى توان از این بودجه مردمى استفاده كرد .
همچنین با این بودجه مى توان باورهاى دینى و اعتقادات مسلمانان ضعیف الایمان را تقویت نمود و كسانى را كه در معرض شبهات و وسوسه هاى دشمنان قرار دارند یارى كرد .
مسلمانان با عمل به این موارد كه با پرداخت زكات فطره انجام مى شود، در حقیقت به بخشى از دعاهاى ماه رمضان - كه در مدت یك ماه بعد از نماز زمزمه مى كردند - ، در روز عید فطر جامه عمل مى پوشانند . گذشته از اینها، پرداخت زكات فطره كه با نیت عبادت و تقرب به خداوند متعال انجام مى شود، نوعى بهره گیرى از مادیات براى رسیدن به معنویات است .
بدین جهت گفته اند كه قبول روزه موكول به پرداخت زكات فطره مى باشد، چرا كه دادن زكات موجب جدایى از تعلقات مادى و هواهاى دنیوى و نفسانى است و انسان مؤمن براى دوام فطرت الهى خویش و بازگشت به عهد فطرى «الست» از هر آنچه رنگ تعلق دارد، باید رها و آزاد باشد و زنجیر مادیات را از پاى خود بركند تا سبك بال به سوى خداوند گام نهد . همچنانكه امام على علیه السلام فرمود: « تخففوا تلحقوا (7)؛ سبكبال باشید تا [به مقصد] برسید .»
رسیدن به وصال حق با گران بارى و تعلقات بسیار سازگار نیست . خداوند متعال مى فرماید: « قد افلح من تزكى و ذكر اسم ربه فصلى» (8)؛ «همانا رستگار شد كسى كه [ با پرداخت زكات] خود را تزكیه نمود و آن كه نام پروردگارش را یاد نموده و سپس نماز خواند .»
یكى از مصادیق این آیه، عید فطر و زكات فطره مى باشد . در روایات آمده است كه همواره رسول خدا صلى الله علیه و آله روزهاى عید فطر قبل از رفتن به مصلى، فطره را تقسیم مى كرد و این آیه را مى خواند . (9)
تعظیم شعائر اسلامى
خداوند متعال مى فرماید:« و من یعظم شعائر الله فانها من تقوى القلوب» (10)؛ هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد، این كار نشانه تقواى دلهاست .
تعظیم شعائر الهى یكى دیگر از ویژگى هاى عید سعید فطر مى باشد . شعار تكبیر و تهلیل و تحمید و تقدیس از جمله اعمالى است كه به روز عید جلوه خاصى مى بخشد .
یك مسلمان باید از راههاى مختلف نداى حیاتبخش توحید را به گوش جهانیان برساند، كه یكى از آن راهها بیان شعارهاى مذهبى است . رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: «زینوا اعیادكم بالتكبیر (11)؛ عیدهاى خود را با [شعار] تكبیر زینت دهید .» و در حدیث دیگرى مى فرماید: « زینوا العیدین بالتهلیل والتكبیر والتحمید والتقدیس (12)؛ عیدهاى فطر و قربان را با شعارهاى لا اله الا الله و الله اكبر و الحمدلله و سبحان الله زینت دهید .»
پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله خود نیز چنین مى كرد . آن حضرت در روز عید فطر از منزل بیرون مى آمد و تا رسیدن به مصلا با صداى بلند، شعار«لا اله الا الله» و «الله اكبر» سر مى داد و حتى در میان خطبه ها و قبل و بعد از آن با صداى رسا این كلمات را تكرار مى نمود . حضرت رضا علیه السلام در مورد علت تكبیرهاى زیاد در روز عید فطر مى فرماید: «تكبیر، تعظیم و بزرگداشت خداوند متعال است و نوعى تشكر از هدایتها و نعمتهاى پروردگار جهانیان مى باشد . (13) »
تقویت وحدت مسلمانان
اجتماع روز عید فطر مى تواند در پیوند و همدلى مسلمانان نقش آفرین باشد . آنان در گردهمایى روز عید فطر و قرار گرفتن در كنارهم، از نظرات، مشكلات و گرفتارى هاى همدیگر آگاه مى شوند . در این گردهمایى بغضها و كینه ها تبدیل به دوستى و همدلى مى شود و مؤمنان در یك صف واحد احساس اتحاد و نزدیكى بیشترى به همدیگر مى كنند
عید فطر از سویى حكایت از پیوند معنوى انسان با خداى خویش دارد و از سوى دیگر حكایتگر ارتباط وى با همكیشان خود است .
حضرت سجاد علیه السلام روز عید فطر را روز جشن و شادى و اجتماع و همیارى مسلمانان نسبت به یكدیگر مى داند و مى فرماید: «اللهم انا نتوب الیك فى یوم فطرنا الذى جعلته للمؤمنین عیدا و سرورا و لاهل ملتك مجمعا ومحتشدا (14)؛ پروردگارا! ما به سوى تو برمى گردیم در روز عید فطرمان كه آن را براى اهل ایمان روز عید و شادى و براى اهل ملت خودت روز اجتماع و همیارى قرار دادى .»
حضرت رضا علیه السلام در مورد نقش عید فطر در تحولات معنوى، اقتصادى و اجتماعى جامعه مى فرماید: «انما جعل یوم الفطر العید، لیكون للمسلمین مجتمعا یجتمعون فیه و یبرزون لله عزوجل فیمجدونه على ما من علیهم، فیكون یوم عید و یوم اجتماع و یوم زكات و یوم رغبة و یوم تضرع و ... فاحب الله عزوجل ان یكون لهم فى ذلك مجمع یحمدونه فیه و یقدسونه (15)؛ روز فطر، عید مقرر شده تا مسلمانان در این روز گرد هم آیند و براى خداوند ظهور كنند و او را به خاطر نعمتهایش تعظیم كنند . پس این روز، روز عید، روز اجتماع، روز فطر، روز زكات، روز رغبت و روز تضرع و ... است . پس خداوند بزرگ دوست دارد كه مسلمانان در چنین روزى اجتماعى داشته و در آن، او را ستایش كرده و مقدس بدارند .»
عید فطر و حركتهاى سیاسى
در طول تاریخ، اجتماع روز عید فطر آنچنان مهم و تحول آفرین بوده كه رهبران سیاسى نیز از آن بهره گرفته اند . در این مورد مى توان از حركت سیاسى ابومسلم خراسانى و شورش وى بر علیه دستگاه خلافت بنى امیه نام برد . وى به سلیمان بن كثیر دستور داد به اقامه نماز عید فطر و ایراد خطبه بر علیه امویان بپردازد .
سلیمان نیز انقلاب و شورش بر علیه سلطنت اموى را در خطبه نماز عید فطر اعلام كرد . به این ترتیب آنان در سال 129 ق در روز عید فطر در شهرهاى ماوراء النهر به پا خاسته و قیام خود را اعلام كردند (16) و در مدت كوتاهى سلسله بنى امیه را منقرض ساختند .
حركت امام رضا علیه السلام براى نماز عید
در این میان حركت معنوى، اجتماعى و سیاسى حضرت رضا علیه السلام براى نماز عید اهمیت خاصى در تاریخ اسلام دارد . این حماسه جاویدان نشان مى دهد كه اگر پیشوایان معصوم علیهم السلام و بزرگان دین و رهبران صالح در جوامع مسلمان فرصت مى یافتند و مى توانستند از نمازهاى عید فطر و قربان بهره بردارى كنند، چه نتایج پر بارى براى مسلمانان داشت .
براى آشنایى خوانندگان گرامى با عظمت این حركت و نقش آن در تحولات معنوى و سیاسى جهان اسلام و همچنین توجه به سیره اهل بیت علیهم السلام در اجراى مراسم عید فطر و قربان خلاصهاى از آن واقعه را مى خوانیم:
بعد از جریان ولایت عهدى حضرت رضا علیه السلام، عید فرا رسید . مامون با اصرار زیاد از آن حضرت خواست تا براى اجراى مراسم عید حضور یابد و ضمن اقامه نماز عید خطبه بخواند . امام رضا علیه السلام به فرستاده مامون فرمود: شروطى را كه میان من و تو در پذیرفتن امر ولایت عهدى بود، خودت مى دانى. [ بنا بر این بود كه من از این گونه امور معاف باشم] مامون پیغام داد كه: من مى خواهم با این عمل دل مردم آرامش یابد و فضیلت شما را بشناسند .
پیغام ها از سوى مامون و امتناع حضرت رضا علیه السلام پیوسته ادامه داشت تا آن كه حضرت رضا علیه السلام در اثر پافشارى خلیفه فرمود: دوست دارم مرا از این امر معاف دارى و اگر معاف نمى دارى، من همچنانكه پیامبر صلى الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام براى نماز عید بیرون مى آمدند، خواهم آمد . مامون گفت: هر طور كه دوست دارى بیرون بیا و مراسم عید را به انجام برسان . آن گاه دستور داد سرداران و تمام مردم صبح زود در مقابل منزل مسكونى حضرت رضا علیه السلام اجتماع نمایند . با انتشار این خبر مردم مرو مشتاقانه براى شركت در مراسم و بهره گیرى از وجود حضرت رضا علیه السلام خود را آماده كردند . هنگامى كه خورشید طلوع كرد، امام علیه السلام غسل نمود و عمامه سفیدى را كه از پنبه تهیه شده بود بر سر گذاشت و یك سر آن را روى سینه و سر دیگر را میان دو شانه انداخت . دامن را به كمر زد و به همه پیروان و دوستدارانش دستور داد چنان كنند . آن گاه عصاى پیكان دارى به دست گرفت و از منزل بیرون آمد . آن حضرت در حالى كه پا برهنه بود و پیراهن و سایر لباسهایش را به كمر زده بود، به همراه غلامان و یاران نزدیك خویش - كه آنان نیز چنین كرده بودند - به همین شكل از منزل به سوى مصلا حركت كردند .
موقع خروج از منزل، امام رضا علیه السلام سر به سوى آسمان بلند كرد و چهار تكبیر گفت، این تكبیرها آن چنان با صلابت و روحانیت خاصى ادا مى شد كه گویى آسمان و در و دیوار با نواى حضرتش هم آواز هستند . سرداران و نظامیان و سایر مردم كه با آمادگى و آراستگى تمام در بیرون منزل صف كشیده بودند، هنگامى كه امام رضا علیه السلام و یارانش را به آن صورت مشاهده كردند به پیروى از امام رضا علیه السلام و هماهنگ با او فریاد تكبیر سردادند .
شهر مرو یكپارچه فریاد تكبیر سر داد و به دنبال آن از گریه و ناله هزاران زن و مرد مشتاق اهل بیت علیه السلام به لرزه در آمد، سرداران هنگامى كه حضرت را با آن حال دیدند از مركب هاى خود پیاده شدند و كفشهاى خود را در آورده و كنار گذاشتند و به دنبال امام علیه السلام به راه افتادند . حضرت رضا علیه السلام پیاده راه مى رفت و هر ده قدم یك بار مى ایستاد و سه تكبیر مى گفت .
یاسر خادم مى گوید: در این حال ما خیال مى كردیم كه آسمان و زمین و كوه با او هم آواز گشته است، شهر مرو یكپارچه گریه و شیون بود، فضل بن سهل ذوالریاستین با مشاهده این اوضاع به مامون گفت: اگر [امام ] رضا علیه السلام با این وضع به مصلا برسد، مردم مجذوب او خواهند شد [و ممكن است با یك اشاره طومار حكومت را در هم پیچند] به نظر من بهتر است كه از او بخواهى تا برگردد .
مامون هم فورا كسى را فرستاد و از حضرت رضا علیه السلام در خواست نمود تا از میانه راه برگردد . امام رضا علیه السلام هم كفشهاى خود را طلبید و سوار مركب شده، به منزل مراجعت كرد . (17)
این روایت گذشته از این كه تدبیر و دوراندیشى حضرت رضا علیه السلام را براى شكست سیاستهاى شیطانى مامون نشان مى دهد، چگونگى اجراى مراسم باشكوه عید در سیره اهل بیت علیهم السلام و كیفیت یك نماز واقعى عید را بیان مى كند .
.......................................
پى نوشتها:
1- نهج البلاغه، حكمت 428 .
2- امالى شیخ صدوق، ص100 .
3- مسار الشیعة، ص30 .
4- ایشان كه استاد اخلاق و عرفان برجستهاى در حوزه علمیه قم بود، در سال 1343ق به دیار حق شتافت
5- سكر، یك اصطلاح عرفانى است
6- برگرفته از المراقبات، ص334 .
7- نهج البلاغه، خطبه 21 .
8- اعلى/14 و 15 .
9- تفسیر المیزان، ذیل آیه 14 سوره اعلى .
10- حج/31 .
11- كنزالعمال، ح24094 .
12- همان، ح 24095 .
13- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج1، ص122 .
14- صحیفه سجادیه، دعاى 45 .
15- وسائل الشیعه، ج7، ص481، ح4 .
16- تاریخ طبرى، ج6، ص26 .
17- اصول كافى، مولد ابى الحسن الرضا علیه السلام، حدیث 7 .
عبدالكریم پاكنیا
