در بارگاه رستم

رستم فرخ ‌زاد، با سپاه گران و ساز و برگ كامل ، براى سركوبى مسلمانان كه قبلاً شكست سختى به ايرانيان داده بودند، وارد قادسيه شد، مسلمانان به سركردگى سعد وقاص تا نزديك قادسيه جلو آمد بودند. سعد، عده اى را ماءمور كرده بود تا پيشاپيش سپاه به عنوان ((مقدمة الجيش )) و پيشاهنگ حركت كنند. رياست اين عده با مردى بود به نام زهرة بن عبداللّه . رستم پس ‍ از آنكه شبى در قادسيه به روز آورد، براى آنكه وضع دشمن را از نزديك ببيند سوار شد و به راه افتاد و در كنار اردوگاه مسلمانان بر روى تپه اى ايستاد و مدتى وضع آنها را تحت نظر گرفت . بديهى است نه عدد و نه تجهيزات و ساز و برگ مسلمانان چيزى نبود كه اسباب وحشت بشود. اما در عين حال ، مثل اينكه به قلبش الهام شده بود كه جنگ با اين مردم سرانجام نيكى نخواهد داشت ، رستم همان شب با پيغام ، زهرة بن عبداللّه را نزد خود طلبيد و به او پيشنهاد صلح كرد، اما به اين صورت كه پولى بگيرند و برگردند سر جاى خود.
رستم با غرور و بلندپروازى كه مخصوص خود او بود به او گفت : شما همسايه ما بوديد و ما به شما نيكى مى كرديم . شما از انعام ما بهره مند مى شديد و گاهى كه خطرى از ناحيه كسى شما را تهديد مى كرد، ما از شما حمايت و شما را حفظ مى كرديم ، تاريخ گواه اين مطلب است .

سخن رستم كه به اينجا رسيد زهره گفت :((همه اينها كه راجع به گذشته گفتى صحيح است ، اما تو بايد اين واقعيت را درك كنى كه امروز غير از ديروز است . ما ديگر آن مردم نيستيم كه طالب دنيا و ماديات باشيم . ما از هدفهاى دنيايى گذشته هدفهاى آخرتى داريم . ما قبلاً همان طور بوديم كه تو گفتى ، تا روزى كه خداوند پيغمبر خويش را در ميان ما مبعوث فرمود. او ما را به خداى يگانه خواند. ما دين او را پذيرفتيم . خداوند به پيغمبر خويش وحى كرد كه اگر پيروان تو بر آنچه به تو وحى شده ثابت بمانند، خداوند آنان را بر همه اقوام و ملل ديگر تسلط خواهد بخشيد. هركس به اين دين بپيوندد عزيز مى گردد و هركس تخلف كند خوار و زبون مى شود))
رستم گفت : ممكن است در اطراف دين خودتان توضيحى بدهى ؟.
((اساس و پايه و ركن آن دو چيز است : شهادت به يگانگى خدا و شهادت به رسالت محمد، و اينكه آنچه او گفته است از جانب خداست )).
اينكه عيب ندارد، خوب است ديگر چى ؟
((آزاد ساختن بندگان خدا از بندگى انسانهايى مانند خود))(132).
اين هم خوب است ، ديگر چى ؟
((مردم همه از يك پدر و مادر زاده شده اند، همه فرزندان آدم و حوا هستند، بنابراين همه برادر و خواهر يكديگرند))(133).
اين هم بسيار خوب است ! خوب اگر ما اينها را بپذيريم و قبول كنيم ، آيا شما باز خواهيد گشت ؟
((آرى قسم به خدا! ديگر قدم به سرزمينهاى شما نخواهيم گذاشت ، مگر به عنوان تجارت يا براى كار لازم ديگرى از اين قبيل . ما هيچ مقصودى جز اينكه گفتم نداريم )).
راست مى گويى . اما يك اشكال در كار است ، از زمان اردشير در ميان ما مردم ايران سنتى معمول و رايج است كه با دين شما جور درنمى آيد. از آن زمان رسم بر اين است كه طبقات پست از قبيل كشاورزى و كارگر حق ندارند تغيير شغل دهند و به كار ديگر بپردازند. اگر بنا شود آن طبقات به خود يا فرزندان خود حق بدهند كه تغيير شغل و طبقه بدهند و در رديف اشراف قرار بگيرند، پا از گليم خود دارازتر خواهند كرد وبا طبقات عاليه و اعيان و اشراف ستيزه خواهند جست . پس بهتر اين است كه يك بچه كشاورز بداند كه بايد كشاورز باشد و بس ، يك بچه آهنگر نيز بداند كه غير از آهنگرى حق كار ديگر ندارد و همينطور... .
((اما ما از همه مردم براى مردم بهتريم (134). ما نمى توانيم مثل شما باشيم و طبقاتى آنچنان در ميان خود قائل شويم . ما عقيده داريم امر خدا را در مورد همان طبقات پست اطاعت كنيم . همان طور كه گفتم به عقيده ما همه مردم از يك پدر و مادر آفريده شده اند و همه برادر و برابرند. ما معتقديم به وظيفه خودمان در باره ديگران به خوبى رفتار كنيم و اگر به وظيفه خودمان عمل كنيم ، عمل نكردن آنها به ما زيان نمى رساند. عمل به وظيفه مصونيت ايجاد مى كند)).
زهرة بن عبداللّه اينها را گفت و رفت . رستم بزرگان سپاه را جمع كرد و سخنان اين فرد مسلمان را براى آنان بازگو كرد. آنان سخنان آن مسلمان را به چيزى نشمردند. رستم به سعد وقاص پيام داد كه نماينده اى رسمى براى مذاكره پيش مابفرست . سعد خواست هياءتى را ماءمور اين كار كند. اماربعى بن عامر كه حاضر مجلس بود صلاح نديد، گفت :
((ايرانيان اخلاق مخصوصى دارند. همينكه يك هياءت به عنوان نمايندگى به طرفشان برود آن را دليل اهميت خودشان قرار مى دهند و خيال مى كنند ما چون به آنها اهميت مى دهيم هياءتى فرستاده ايم . فقط يك نفر بفرست كافى است )).
خود ربعى ماءمور اين كار شد.
از آن طرف به رستم خبر دادند كه نماينده سعد وقاص آمده است . رستم با مشاورين خود در كيفيت برخورد با نماينده مسلمانان مشورت كرد كه به چه صورتى باشد. به اتفاق كلمه راءى دادند كه بايد به او بى اعتنايى كرد و چنين وانمود كرد كه ما به شما اعتنايى نداريم . شما كوچكتر از اين حرفها هستيد.
رستم براى آنكه جلال و شكوه ايرانيان را به رخ مسلمانان بكشد، دستور داد تختى زرين نهادند و خودش روى آن نشست . فرشهاى عالى گستردند. متكاهاى زربفت نهادند. نماينده مسلمانان ، در حالى كه بر اسبى سوار و شمشير خويش را در يك غلافى كهنه پوشيده و نيزه اش را به يك تار پوست بسته بود، وارد شد. تا نگاه كرد فهميد كه اين زينتها و تشريفات براى اين است كه به رخ او بكشند، متقابلاً براى اينكه بفهماند ما به اين جلال و شكوهها اهميت نمى دهيم و هدف ديگرى داريم ، همينكه به كنار بساط رستم رسيد، معطل نشد اسب خويش را نهيب زد و با اسب داخل خرگاه رستم شد.
ماءمورين به او گفتند:((پياده شو!)) قبول نكرد و تا نزديك تخت رستم با اسب رفت ، آنگاه از اسب پياده شد. يكى از متكاهاى زرين را با نيزه سوارخ كرد و لجام اسب خويش را در آن فرو برد و گره زد. مخصوصا پلاس كهنه اى كه جل شتر بود، به عنوان روپوش به دوش خويش افكند. به او گفتند:((اسلحه خود را تحويل بده ، بعد برو نزد رستم ))
گفت :((تحويل نمى دهم ، شما از ما نماينده خواستيد و من به عنوان نمايندگى آمده ام ، اگر نمى خواهيد برمى گردم ))
رستم گفت : بگذاريد هرطور مايل است بيايد.
ربعى بن عامر، با وقار و طماءنينه خاصى ، در حالى كه قدمها را كوچك برمى داشت و از نيزه خويش به عنوان عصا استفاده مى كرد و عمدا فرشها را پاره مى كرد، تا پاى تخت رستم آمد. وقتى كه خواست بنشيند، فرشها را عقب زد و روى خاك نشست . گفتند: چرا روى فرش ننشستى ؟
گفت :((ما از نشستن روى اين زيورها خوشمان نمى آيد)).
مترجم مخصوص رستم از او پرسيد: شما چرا آمده ايد؟
((خدا ما را فرستاده است ، خدا ما را ماءمور كرده بندگان او را از سختيها و بدبختيها رهايى بخشيم و مردم را كه دچار فشار و استبداد و ظلم و ساير كيشها هستند نجات دهيم و آنها را در ظل عدل اسلامى درآوريم(135)، ما دين خدا را كه بر اين اساس است ، بر ساير ملل عرضه مى داريم . اگر قبول كردند در سايه اين دين خوش و خرم و سعادتمندانه زندگى كنند، ما با آنها كارى نداريم ، اگر قبول نكردند با آنها مى جنگيم ، آنگاه يا كشته مى شويم و به بهشت مى رويم ، يا بر دشمن پيروز مى گرديم )).
بسيار خوب ! سخن شما را فهميديم ، حالا ممكن است فعلاً تصميم خود را تاءخير بيندازيد تا ما فكرى بكنيم و ببينيم چه تصميم مى گيريم .
((چه مانعى دارد، چند روز مهلت مى خواهيد، يك روز يا دو روز؟)).
يك روز و دو روز كافى نيست ، ما بايد به رؤ سا و بزرگان خود نامه بنويسيم و آنها بايد مدتها با هم مشورت كنند تا تصميمى گرفته شود.
ربعى كه مقصود آنها را فهميده بود و مى دانست منظور اين است كه دفع الوقت شده باشد گفت :((آنچه پيغمبر ما سنت كرده و پيشوايان ما رفتار كرده اند اين است كه در اينگونه مواقع بيش از سه روز تاءخير جايز ندانيم . من سه روز مهلت مى دهم تا يكى از سه كار را انتخاب كنيد: يا اسلام بياوريد، در اين صورت ما از راهى كه آمده ايم برمى گرديم . سرزمين شما با همه نعمتها مال خودتان ، ما طمع به مال و ثروت و سرزمين شما نبسته ايم ، يا قبول كنيد جزيه بدهيد، يا آماده نبرد باشيد)).
معلوم مى شود تو خودت فرمانده كل مى باشى كه با ما قرار مى گذارى .
((خير، من يكى از افراد عادى هستم . اما مسلمانان مانند اعضاى يك پيكرند، همه از همند اگر كوچكترين آنها به كسى امان بدهد، مانند اين است كه همه امان داده اند(136) همه امان و پيمان يكديگر را محترم مى شمارند)).
پس از اين جريان ، رستم كه سخت تحت تاءثير قرار گرفته بود، با زعماى سپاه خويش در كار مسلمانان مشورت كرد، به آنها گفت : چگونه ديديد اينها را؟ آيا در همه عمر سخنى بلندتر و محكمتر و روشنتر از سخنان اين مرد شنيده ايد. اكنون نظر شما چيست ؟
ممكن نيست ما به دين اين سگ درآييم ، مگر نديدى چه لباسهاى كهنه و مندرسى پوشيده بود؟!
شما به لباس چكار داريد، فكر و سخن را ببينيد، عمل و روش را ملاحظه كنيد.
سخن رستم مورد پذيرش آنان قرار نگرفت . آنها آنقدر گرفتار غرور بودند كه حقايق روشن را درك نمى كردند. رستم ديد همعقيده و همفكرى ندارد. پس ‍ از يك سلسله مذاكرات ديگر با نمايندگان مسلمانان و مشورت با زعماى سپاه خود، نتوانست راه حلى پيدا كند، آماده كارزار شد و چنان شكست سختى خورد كه تاريخ كمتر به ياد دارد. جان خويش را نيز در راه خيره سرى ديگران از دست داد(137).

132-((وَاِخراجُ الْعبادِ مِنْ عِبادَةِ الْعِبادِ اِلى عِبادَةِ اللّهِ)).
133-((النّاسُ بَنُو آدَمٍ وَحَوّاءٍ اِخَوةٌ لاَِبٍ وَاُمٍّ)).
134-((نَحْنُ خَيْرُ النّاسِ لِلنّاسِ)).
135-اللّهُ جاءَ بِنا وَبَعَثَنا لِنُخْرجَ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ مِنْ ضَيْقِ الدُّنْيا اِلى سِعَتِها وَمِنْ جَوْرِ اْلاَدْيانِ اِلى عَدْلِ اْلاَسْلامِ.
136-عبارت ربعى اين است :((وَلكِنَّ اْلمُسْلِمينَ كَالْجَسَدِ الْواحِدِ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يُجيرُ اَدْناهُمْ عَلى اَعْلاهُمْ)).اين مرد مضمون اين جمله را مجموعا از دو حديث نبوى ذيل اقتباس ‍ كرده است :
الف ((مَثَلُ الْمُؤْمِنينَ فى تَوادِّهِمْ وَتَراحُمِهِمْ كَمَثَلِ الْجَسَدِ اِذا اشْتَكى بَعْضٌ تَداعى لَهُ سائِرُ اَعْضاءِ جَسَدِهِ بِالْجَمى وَالسَّهَرِ))
يعنى :((اهل ايمان از نظر عواطف و علايق و پيوندهاى دوستانه مانند يك پيكرند؛ چون عضوى به درد آيد، ساير عضوها به وسيله تب و بى خوابى با او همدردى مى كنند))
سعدى اشاره به مضمون اين حديث مى كند، آنجا كه مى گويد:

در خطبه اى كه خود عمر هنگام فرستادن سپاه به ايران ايراد كرد نيز به مضمون اين حديث اشاره كرد و گفت :((اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ قَدْ جَمَعَ عَلَى اْلا سْلامِ اَهْلَهُ فَاَلَّفَ بَيْنَ الْقُلُوبِ وَجَعَلَهُمْ فيهِ اِخْواناً وَالْمُسْلِمُونَ فيما بَيْنَهُمْ كَالْجَسَدِ لا يَخْلُو مِنْهُ شَىْءٌ مِنْ شَىْءٍ اَصابَ غَيْرَهُ وَكَذالِكَ يَحِقُّ عَلَى الْمُسْلِمينَ اَنْ يَكُونُوا اَمْرَهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ بَيْنَ ذَوِى الَّراْىِ مِنْهُمْ))
يعنى :((خداوند اهل اسلام را گرد محور اسلام جمع كرده است . دلهاى آنها را به هم الفت داده و آنها را برادر يكديگر قرار داده است . مسلمانان با خودشان مانند يك پيكرند، آنچه به عضوى اصابت كند به همه عضوها اصابت مى كند. شايسته مسلمانان اين است كه اين چنين باشد، كار خود را با مشورت و راءى اهل راءى و نظر اداره مى كنند (يا شايسته مسلمين اين است كه امور خود را با مشورت اداره كنند))، (ابن اثير، ج 2، ص 310)
ب ((اَلْمُسْلِمُونَ تَتَكافَؤُ دِمائُهُمْ يَسْعى بِذِمَّتِهِمْ اَدْناهُمْ، وَهُمْ يَدٌ عَلى مَنْ سِواهُمْ))
يعنى :((مسلمانان خونشان برابر است ، كوچكترين آنها قراردادشان را محترم مى شمارد، آنها در برابر دشمن مانند يك دست مى باشند)).
137-كامل ابن اثير، ج 2، ص 319 321، وقايع سال 14 هجرى .