26. باب معنى رضاه - عزوجل - و سخطه
1 حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْيَقْطِينِيِّ عَنِ الْمَشْرِقِيِّ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الرَّبِيعِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ قَالَ كُنْتُ فِي مَجْلِسِ أَبِي جَعْفَرٍ ع إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ عَمْرُو بْنُ عُبَيْدٍ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- وَ مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوى مَا ذَلِكَ الْغَضَبُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع هُوَ الْعِقَابُ يَا عَمْرُو إِنَّهُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ زَالَ مِنْ شَيْءٍ إِلَى شَيْءٍ فَقَدْ وَصَفَهُ صِفَةَ مَخْلُوقٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يَسْتَفِزُّهُ شَيْءٌ وَ لَا يُغَيِّرُهُ
ترجمه :
1. حمزه بن ربيع از شخصى نقل مىكند كه مىگويد: در مجلس امام باقر (عليه السلام) حاضر بودم كه ناگهان عمرو بن عبيد وارد شد و به آن حضرت عرض كرد: فداى شما شوم. اين خداوند فرموده است: كسى كه خشم من بر او وارد شود، حقيقتا نابود خواهد شد.(47) منظور از خشم چيست؟
امام باقر (عليه السلام) فرمودند: اى عمرو! منظور عذاب است، كسى كه گمان كند، خداوند از چيزى به چيزى ديگر منتقل مىشود، او را به صفت مخلوقين وصف كرده است و هيچ چيز خداوند را تحريك نمىكند و تغيير نمىدهد.
2 وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يَأْسَفُ كَأَسَفِنَا وَ لَكِنَّهُ خَلَقَ أَوْلِيَاءَ لِنَفْسِهِ يَأْسَفُونَ وَ يَرْضَوْنَ وَ هُمْ مَخْلُوقُونَ مُدَبَّرُونَ فَجَعَلَ رِضَاهُمْ لِنَفْسِهِ رِضًى وَ سَخَطَهُمْ لِنَفْسِهِ سَخَطاً وَ ذَلِكَ لِأَنَّهُ جَعَلَهُمُ الدُّعَاةَ إِلَيْهِ وَ الْأَدِلَّاءَ عَلَيْهِ فَلِذَلِكَ صَارُوا كَذَلِكَ وَ لَيْسَ أَنَّ ذَلِكَ يَصِلُ إِلَى اللَّهِ كَمَا يَصِلُ إِلَى خَلْقِهِ وَ لَكِنْ هَذَا مَعْنَى مَا قَالَ مِنْ ذَلِكَ وَ قَدْ قَالَ أَيْضاً مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ وَ دَعَانِي إِلَيْهَا وَ قَالَ أَيْضاً مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ قَالَ أَيْضاً إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ وَ كُلُّ هَذَا وَ شِبْهُهُ عَلَى مَا ذَكَرْتُ لَكَ وَ هَكَذَا الرِّضَا وَ الْغَضَبُ وَ غَيْرُهُمَا مِنَ الْأَشْيَاءِ مِمَّا يُشَاكِلُ ذَلِكَ وَ لَوْ كَانَ يَصِلُ إِلَى الْمُكَوِّنِ الْأَسَفُ وَ الضَّجَرُ وَ هُوَ الَّذِي أَحْدَثَهُمَا وَ أَنْشَأَهُمَا لَجَازَ لِقَائِلٍ أَنْ يَقُولَ إِنَّ الْمُكَوِّنَ يَبِيدُ يَوْماً مَا لِأَنَّهُ إِذَا دَخَلَهُ الضَّجَرُ وَ الْغَضَبُ دَخَلَهُ التَّغْيِيرُ وَ إِذَا دَخَلَهُ التَّغْيِيرُ لَمْ يُؤْمَنْ عَلَيْهِ الْإِبَادَةُ وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ كَذَلِكَ لَمْ يُعْرَفِ الْمُكَوِّنُ مِنَ الْمُكَوَّنِ وَ لَا الْقَادِرُ مِنَ الْمَقْدُورِ وَ لَا الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ هَذَا الْقَوْلِ عُلُوّاً كَبِيراً هُوَ الْخَالِقُ لِلْأَشْيَاءِ لَا لِحَاجَةٍ فَإِذَا كَانَ لَا لِحَاجَةٍ اسْتَحَالَ الْحَدُّ وَ الْكَيْفُ فِيهِ فَافْهَمْ ذَلِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ
ترجمه :
2. از امام صادق (عليه السلام) در تفسير آيه پس چون ما را به خشم در آوردند، از آنها انتقام گرفتيم.(48) نقل شده است كه آن حضرت فرمودند: حقيقتا خداوند مانند خشم ما، خشمگين نمىشود، اما براى خود دوستانى را آفريده است كه خشمگين شده و خشنود مىگردند، و آنها آفريده شدگان و تدبير يافته هستند. پس خداوند خشنودى آنها را براى خود خشنودى و خشمشان را براى خود خشم قرار داد، زيرا آنها را دعوت كنندگان و راهنمايان به سوى خود قرار داده است، و به همين دليل اين گونه گشتند؛ و معنايش اين نيست خشم به خدا مىرسد، آن طورى كه به ما مىرسد، بلكه آن گونه كه خودش فرموده است: كسى كه به دوست من توهين كند، به جنگ با من برخاسته و مرا به جنگ دعوت كرده است. و نيز فرموده است: كسى كه از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) اطاعت كند، از خداوند اطاعت كرده است.(49) و نيز فرموده است: حقيقتا كسانى كه با تو (اى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم)) بيعت كردند، با خدا بيعت كردهاند.(50) اين و امثال اين، همان معنا را دارند كه به تو بيان كردم؛ و خشنودى، خشم و غير آن دو از چيزهايى كه شبيه آنها مىباشد، نيز چنين است. و اگر خشم و نفرت به ايجاد كننده آنها مىرسيد، جايز بود كسى بگويد: حقيقتا روزى به وجود آرونده آن دو، نابود مىشود، زيرا زمانى كه تنفر و خشم بر او عارض شود، تغيير نيز در او عارض خواهد شد؛ با عارض شدن تغيير، از نابود شدن در امان نخواهد بود، و در اين صورت به وجود آورنده از به وجود آمده، توانا از ضعيف و آفريدگار از آفريده شده شناخته نمىشد؛ و خداوند از اين سخن بسيار برتر است، (زيرا) او آفريدگار چيزها بدون نياز (به آنها) است، پس زمانى كه براى نياز نيافريده باشد، ديگر براى او اندازه و چگونگى وجود ندارد. پس اين مسئله را خوب بفهم، اگر خداوند بخواهد.
3 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَمْرٍو الْفُقَيْمِيِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَهُ رِضًى وَ سَخَطٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ لَيْسَ ذَلِكَ عَلَى مَا يُوجَدُ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ وَ ذَلِكَ أَنَّ الرِّضَا وَ الْغَضَبَ دِخَالٌ يَدْخُلُ عَلَيْهِ فَيَنْقُلُهُ مِنْ حَالٍ إِلَى حَالٍ مُعْتَمَلٌ مُرَكَّبٌ لِلْأَشْيَاءِ فِيهِ مَدْخَلٌ وَ خَالِقُنَا لَا مَدْخَلَ لِلْأَشْيَاءِ فِيهِ وَاحِدٌ أَحَدِيُّ الذَّاتِ وَ أَحَدِيُّ الْمَعْنَى فَرِضَاهُ ثَوَابُهُ وَ سَخَطُهُ عِقَابُهُ مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ يَتَدَاخَلُهُ فَيُهَيِّجُهُ وَ يَنْقُلُهُ مِنْ حَالٍ إِلَى حَالٍ فَإِنَّ ذَلِكَ صِفَةُ الْمَخْلُوقِينَ الْعَاجِزِينَ الْمُحْتَاجِينَ وَ هُوَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ الَّذِي لَا حَاجَةَ بِهِ إِلَى شَيْءٍ مِمَّا خَلَقَ وَ خَلْقُهُ جَمِيعاً مُحْتَاجُونَ إِلَيْهِ إِنَّمَا خَلَقَ الْأَشْيَاءَ مِنْ غَيْرِ حَاجَةٍ وَ لَا سَبَبٍ اخْتِرَاعاً وَ ابْتِدَاعاً
ترجمه :
3. هشام بن حكم مىگويد: مردى از امام صادق (عليه السلام) درباره خداوند پرسيد كه آيا خشنودى و خشم دارد؟ آن حضرت فرمودند: بله، اما آن گونه نيست كه در آفريدهها وجود دارد، زيرا خشنودى و خشم، وارد شوندهاى است كه بر انسان داخل مىگردد، و او را از حالى به حالى ديگر منتقل مىسازد. (انسان) قابل تغيير، مركب است به طورى كه اشياء در او اثر مىگذارند، (اما) در آفريدگار ما هيچ چيزى اثر نمىگذارد، (زيرا) او هم در ذلت و هم در معنا يگانه است. پس خشنودى او همان ثوابش و خشم او همان عذابش مىباشد، بدون اين كه چيزى بر او تأثير بگذارد و او را تحريك كند و او را از حالتى به حالت ديگر در بياورد، زيرا اين موارد، جز صفات آفريدههايى است كه ناتوان و نيازمند هستند، (اما) خداوند قدرتمند و بزرگوارى است كه از ميان مخلوقات خود به كسى نياز ندارد، و تمام مخلوقات را به گونهاى آفريد كه به او نيازمند هستند؛ و اشياء را بدون نياز (به آنها) و بدون سبب آفريد و اختراع كرد و به وجود آورد.
4 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ السُّكَّرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا الْجَوْهَرِيُّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ لَهُ رِضًى وَ سَخَطٌ فَقَالَ نَعَمْ وَ لَيْسَ ذَلِكَ عَلَى مَا يُوجَدُ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ وَ لَكِنَّ غَضَبَ اللَّهِ عِقَابُهُ وَ رِضَاهُ ثَوَابُهُ
ترجمه :
4. محمد بن عماره از پدرش نقل كرده است كه مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم و به ايشان عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! به من از خداوند خبر بده كه آيا خشنودى و خشم براى خداوند وجود دارد؟ آن حضرت فرمودند: بله، (اما) اين گونه نيست كه در مخلوقاتش پيدا مىشود، ولى خشم خدا همان عذابش و خشنودى او همان ثوابش است.
47 - طه / 81.
48 - زخرف / 55.
49 - نساء / 80.
50 - فتح / 10.
