2. باب التوحيد و نفي التشبيه
1 حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ وَ غَيْرِهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ رَجُلٍ سَمَّاهُ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ
خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع يَوْماً خُطْبَةً بَعْدَ الْعَصْرِ فَعَجِبَ النَّاسُ مِنْ حُسْنِ صِفَتِهِ وَ مَا ذَكَرَ مِنْ تَعْظِيمِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ أَبُو إِسْحَاقَ فَقُلْتُ لِلْحَارِثِ أَ وَ مَا حَفِظْتَهَا قَالَ قَدْ كَتَبْتُهَا فَأَمْلَاهَا عَلَيْنَا مِنْ كِتَابِهِ
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَ لَا تَنْقَضِي عَجَائِبُهُ لِأَنَّهُ كُلَّ يَوْمٍ فِي شَأْنٍ مِنْ إِحْدَاثِ بَدِيعٍ لَمْ يَكُنْ الَّذِي لَمْ يُولَدْ فَيَكُونَ فِي الْعِزِّ مُشَارَكاً وَ لَمْ يَلِدْ فَيَكُونَ مَوْرُوثاً هَالِكاً وَ لَمْ يَقَعْ عَلَيْهِ الْأَوْهَامُ فَتُقَدِّرَهُ شَبَحاً مَاثِلًا وَ لَمْ تُدْرِكْهُ الْأَبْصَارُ فَيَكُونَ بَعْدَ انْتِقَالِهَا حَائِلًا الَّذِي لَيْسَتْ لَهُ فِي أَوَّلِيَّتِهِ نِهَايَةٌ وَ لَا فِي آخِرِيَّتِهِ حَدُّ وَ لَا غَايَةٌ الَّذِي لَمْ يَسْبِقْهُ وَقْتٌ وَ لَمْ يَتَقَدَّمْهُ زَمَانٌ وَ لَمْ يَتَعَاوَرْهُ زِيَادَةٌ وَ لَا نُقْصَانٌ وَ لَمْ يُوصَفْ بِأَيْنٍ وَ لَا بِمَكَانٍ الَّذِي بَطَنَ مِنْ خَفِيَّاتِ الْأُمُورِ وَ ظَهَرَ فِي الْعُقُولِ بِمَا يُرَى فِي خَلْقِهِ مِنْ عَلَامَاتِ التَّدْبِيرِ الَّذِي سُئِلَتِ الْأَنْبِيَاءُ عَنْهُ فَلَمْ تَصِفْهُ بِحَدٍّ وَ لَا بِنَقْصٍ بَلْ وَصَفَتْهُ بِأَفْعَالِهِ وَ دَلَّتْ عَلَيْهِ بِآيَاتِهِ وَ لَا تَسْتَطِيعُ عُقُولُ الْمُتَفَكِّرِينَ جَحْدَهُ لِأَنَّ مَنْ كَانَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ فِطْرَتَهُ وَ مَا فِيهِنَّ وَ مَا بَيْنَهُنَّ وَ هُوَ الصَّانِعُ لَهُنَّ فَلَا مَدْفَعَ لِقُدْرَتِهِ الَّذِي بَانَ مِنَ الْخَلْقِ فَلَا شَيْءَ كَمِثْلِهِ الَّذِي خَلَقَ الْخَلْقَ لِعِبَادَتِهِ وَ أَقْدَرَهُمْ عَلَى طَاعَتِهِ بِمَا جَعَلَ فِيهِمْ وَ قَطَعَ عُذْرَهُمْ بِالْحُجَجِ فَعَنْ بَيِّنَةٍ هَلَكَ مَنْ هَلَكَ وَ عَنْ بَيِّنَةٍ نَجَا مَنْ نَجَا وَ لِلَّهِ الْفَضْلُ مُبْدِئاً وَ مُعِيداً
ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ افْتَتَحَ الْكِتَابَ بِالْحَمْدِ لِنَفْسِهِ وَ خَتَمَ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ مَجِيءَ الآْخِرَةِ بِالْحَمْدِ لِنَفْسِهِ- فَقَالَ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ- ... وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ اللَّابِسِ الْكِبْرِيَاءَ بِلَا تَجَسُّدٍ وَ الْمُرْتَدِي بِالْجَلَالِ بِلَا تَمَثُّلٍ وَ الْمُسْتَوِي عَلَى الْعَرْشِ بِلَا زَوَالٍ وَ الْمُتَعَالِي عَنِ الْخَلْقِ بِلَا تَبَاعُدٍ مِنْهُمْ الْقَرِيبُ مِنْهُمْ بِلَا مُلَامَسَةٍ مِنْهُ لَهُمْ لَيْسَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَى حَدِّهِ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ فَيُعْرَفَ بِمِثْلِهِ ذَلَّ مَنْ تَجَبَّرَ غَيْرُهُ وَ صَغُرَ مَنْ تَكَبَّرَ دُونَهُ وَ تَوَاضَعَتِ الْأَشْيَاءُ لِعَظَمَتِهِ وَ انْقَادَتْ لِسُلْطَانِهِ وَ عِزَّتِهِ وَ كَلَّتْ عَنْ إِدْرَاكِهِ طُرُوفُ الْعُيُونِ وَ قَصُرَتْ دُونَ بُلُوغِ صِفَتِهِ أَوْهَامُ الْخَلَائِقِ الْأَوَّلِ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ وَ الآْخِرِ بَعْدَ كُلِّ شَيْءٍ وَ لَا يَعْدِلُهُ شَيْءٌ الظَّاهِرِ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ بِالْقَهْرِ لَهُ وَ الْمُشَاهِدِ لِجَمِيعِ الْأَمَاكِنِ بِلَا انْتِقَالٍ إِلَيْهَا وَ لَا تَلْمِسُهُ لَامِسَةٌ وَ لَا تَحُسُّهُ حَاسَّةُ- وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ أَتْقَنَ مَا أَرَادَ خَلْقَهُ مِنَ الْأَشْيَاءِ كُلِّهَا بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ إِلَيْهِ وَ لَا لُغُوبٍ دَخَلَ عَلَيْهِ فِي خَلْقِ مَا خَلَقَ لَدَيْهِ ابْتَدَأَ مَا أَرَادَ ابْتِدَاءَهُ وَ أَنْشَأَ مَا أَرَادَ إِنْشَاءَهُ عَلَى مَا أَرَادَهُ مِنَ الثَّقَلَيْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لِتُعْرَفَ بِذَلِكَ رُبُوبِيَّتُهُ وَ تَمَكَّنَ فِيهِمْ طَوَاعِيَتُهُ
نَحْمَدُهُ بِجَمِيعِ مَحَامِدِهِ كُلِّهَا عَلَى جَمِيعِ نَعْمَائِهِ كُلِّهَا وَ نَسْتَهْدِيهِ لِمَرَاشِدِ أُمُورِنَا وَ نَعُوذُ بِهِ مِنْ سَيِّئَاتِ أَعْمَالِنَا وَ نَسْتَغْفِرُهُ لِلذُّنُوبِ الَّتِي سَلَفَتْ مِنَّا وَ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ بَعَثَهُ بِالْحَقِّ دَالًّا عَلَيْهِ وَ هَادِياً إِلَيْهِ فَهَدَانَا بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ اسْتَنْقَذَنَا بِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ- مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً وَ نَالَ ثَوَاباً كَرِيماً- وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِيناً وَ اسْتَحَقَّ عَذَاباً أَلِيماً فَأَنْجِعُوا بِمَا يَحِقُّ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ إِخْلَاصِ النَّصِيحَةِ وَ حُسْنِ الْمُؤَازَرَةِ وَ أَعِينُوا أَنْفُسَكُمْ بِلُزُومِ الطَّرِيقَةِ الْمُسْتَقِيمَةِ وَ هَجْرِ الْأُمُورِ الْمَكْرُوهَةِ وَ تَعَاطَوُا الْحَقَّ بَيْنَكُمْ وَ تَعَاوَنُوا عَلَيْهِ وَ خُذُوا عَلَى يَدَيِ الظَّالِمِ السَّفِيهِ مُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اعْرِفُوا لِذَوِي الْفَضْلِ فَضْلَهُمْ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ بِالْهُدَى وَ ثَبَّتَنَا وَ إِيَّاكُمْ عَلَى التَّقْوَى وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِي وَ لَكُمْ
ترجمه :
1. حارث بن اعور مىگويد: روزى حضرت على (عليه السلام)، بعد از نماز عصر خطبهاى فرمودند كه مردم از زيبايى و بيان آن حضرت نسبت به عظمت الهى، تعجب كردند. ابو اسحاق مىگويد: به حارث گفتم: آيا آن خطبه را حفظ كردى؟ حارث گفت: آن را نوشتهام و از روى آن نوشته براى ما خواند. سپاس مخصوص خداوندى است كه نمىميرد و شگفتىهاى او، تمام نمىشود. زيرا او، در جايگاهى است كه چيزهايى ايجاد مىكند كه نبوده است. همان خدايى كه زاده نشده تا در بزرگى شريكى داشته باشد و نمىزايد تا چيز نابود كنندهاى را به ارث گذاشته باشد، وهمها و خيالات بر او واقع نمىشوند، تا به صورت شبحى جلوه نمايد و چشمها او را درك نمىكنند، تا بعد از دگرگون شدن چشمها، منتقل شود. او، كسى است كه در آغازش، پايانى نيست و در پايانش، اندازه و نهايتى نيست، كسى كه زمان، بر او مقدم نشده است و زيادى و كمى او را در بر نگرفته است و به مكان، توصيف نمىشود. كسى كه از امور پنهان، مخفى است و در عقلها، نسبت به آنچه در مخلوقاتش، نشانههاى تدبير وجود دارد، آشكار مىشود. پيامبران، از طرف او، مورد سوال قرار گرفتند (خداوند به آنها وحى فرستاد و نيازهايشان را براى هدايت مردم از طريق وحى برطرف ساخت) پس به اندازه و نقص توصيف نمىشود، بلكه به وسيله كارهايش توصيف مىگردد و به وسيله نشانههايش، راهنمايى مىشود هيچ عقل متفكرى نمىتواند او را انكار كند، زيرا او آفريدگار آسمانها و زمين و آنچه در آنها و ميان آنهاست، مىباشد (پس با ديدن مخلوقات، مىتوان او را درك نمود) و هيچ كسى نمىتواند در مقابل قدرت او، دفاع كند. او كسى است كه وجودش آشكار گشت و معلوم شد كه چيزى مثل او نيست و او كسى است كه مخلوقات را براى عبادت خود آفريد و بر اساس آنچه در درون آنها نهاد، قدرتشان داد. (پس عبادتى كه خداوند از مخلوقات خود مىخواهد، بر اساس توانايىهايى است كه در درونشان گذاشته است.) و با قرار دادن حجتهاى خود عذرشان را برطرف نمود. پس كسى كه نابود شد و يا نجات پيدا كرد، از روى دليل بود و برترى در آغاز و پايان به خداوند تعلق دارد. سپس خداوند كه ستايش مخصوص اوست، كتاب (قرآن) را با ستايش خود آغاز كرد و برنامههاى دنيا و آمدن آخرت را با ستايش خود، ختم نمود و فرمود: (خداوند، بين مردم از روى حقانيت، حكم نمود و گفته شده است كه ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان مىباشد.) ستايش مخصوص خداوند است، بدون اين كه جسم باشد، لباس بزرگى به تن كرده است بدون اين كه صورتى داشته باشد، (پرده) بزرگى (به رو) انداخته است. بدون اين كه نابودى داشته باشد، بر عرش خود، ايستاده است و بدون اين كه از بندگان دور باشد، بر آنها برترى دارد و بدون اين كه به آنها چسبيده باشد، نزديك است. او اندازهاى ندارد كه به آن جا منتهى شده و همانندى ندارد، تا با او شناخته شود. كسى كه غير از او بزرگى كند ذليل شده و كسى كه غير از او برترى بجويد، كوچك خواهد شد و تمام چيزها در برابر بزرگى او خاضع شده و در مقابل سلطنت و شكوه او، سر تعظيم فرود آوردهاند. چشمها از درك او سرگردان شدهاند و وهم و تصور مخلوقات از رسيدن به (درك) صفت او، كم آوردهاند. او قبل از هر چيزى و بعد از هر چيزى است و چيزى هم با او برابر نيست. بر هر چيزى با قدرتى كه دارد، آشكار شده است و بدون رفتن به مكانها، تمام آن جا را ديده است. هيچ لمس كنندهاى نمىتواند او را لمس كرده و هيچ احساس كنندهاى، نمىتواند او را احساس كند و او هم در آسمان و زمين، پروردگار است. و او فرزانه داناست. بدون اين كه نمونهاى از قبل داشته باشد. هر چيزى را كه اراده كرده است، با استحكام آفريد و در آن چه آفريده است، خستگى بر او وارد نشد. هر چيزى را اراده كرد كه در ابتدا بيافريند، پس او را اول آفريد و هر چه خواست كه به وجود بياورد، بر اساس همان خواست خود كه جن و انسان باشد، آفريد تا با آفرينش آنها، پروردگارى خود را بشناساند و اطاعت خود را در ميانشان قرار داد. خداوند را به خاطر نعمت هايش، سپاس مىگوييم و براى راهنمايى در كارهايمان، از او هدايت مىطلبيم و از بدى كارهايمان به او پناه مىبريم و به خاطر گناهانى كه از ما سر زده است، طلب بخشش مىكنيم و شهادت مىدهيم كه خدايى جز خداى يگانه نيست و (حضرت) محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) بنده و فرستاده او مىباشد كه خداوند، او را به حق فرستاد و (مردم را) به سوى او راهنمايى و هدايت كرد و ما را به وسيله او از گمراهى به هدايت، راهنمايى ساخت و از نادانى، نجاتمان داد. كسى كه از خدا و رسول او اطاعت كند، به رستگارى بزرگى مىرسد و به ثواب پسنديده و رضايت كنندهاى، دست خواهد يافت و كسى كه از خدا و رسولش نافرمانى كند، زيان مىبيند و مستحق عذاب دردناكى خواهد شد. پس با شنيدن (دستورات خدا و رسولش)، اطاعت كردن، خيرخواهى كردن و با نيكى برخورد كردن، به سوى رستگارى برويد و خود را در راه راست قرار دهيد و كارهاى ناپسند را ترك كنيد و حق را ميان خودتان ردّ و بدل كنيد و همديگر را براى رسيدن به حق، يارى نماييد و در مقابل انسان ستمگر نادان ايستادگى كنيد و به كارهاى خوب دستور داده و از كارهاى بد، نهى نماييد. برترى صاحبان فضل را بشناسيد. خداوند، ما و شما را به سوى هدايت محفوظ كند و بر تقوا ثابت قدم نمايد و از خداوند، براى خود و شما، طلب بخشش مىكنم.
2 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو الْكَاتِبُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ الْقُلْزُمِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي زِيَادٍ الْجُدِّيِّ صَاحِبِ الصَّلَاةِ بِجُدَّةَ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع يَتَكَلَّمُ بِهَذَا الْكَلَامِ عِنْدَ الْمَأْمُونِ فِي التَّوْحِيدِ- قَالَ ابْنُ أَبِي زِيَادٍ وَ رَوَاهُ لِي أَيْضاً أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِيُّ مَوْلًى لَهُمْ وَ خَالًا لِبَعْضِهِمْ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ أَيُّوبَ الْعَلَوِيِّ- أَنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا أَرَادَ أَنْ يَسْتَعْمِلَ الرِّضَا ع عَلَى هَذَا الْأَمْرِ جَمَعَ بَنِي هَاشِمٍ فَقَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَسْتَعْمِلَ الرِّضَا عَلَى هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِي فَحَسَدَهُ بَنُو هَاشِمٍ وَ قَالُوا أَ تُوَلِّي رَجُلًا جَاهِلًا لَيْسَ لَهُ بَصَرٌ بِتَدْبِيرِ الْخِلَافَةِ فَابْعَثْ إِلَيْهِ رَجُلًا يَأْتِنَا فَتَرَى مِنْ جَهْلِهِ مَا يُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَيْهِ فَبَعَثَ إِلَيْهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ بَنُو هَاشِمٍ يَا أَبَا الْحَسَنِ اصْعَدِ الْمِنْبَرَ وَ انْصِبْ لَنَا عَلَماً نَعْبُدُ اللَّهَ عَلَيْهِ فَصَعِدَ ع الْمِنْبَرَ فَقَعَدَ مَلِيّاً لَا يَتَكَلَّمُ مُطْرِقاً ثُمَّ انْتَفَضَ انْتِفَاضَةً وَ اسْتَوَى قَائِماً وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ وَ صَلَّى عَلَى نَبِيِّهِ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ ثُمَّ قَالَ أَوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ وَ أَصْلُ مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَوْحِيدُهُ وَ نِظَامُ تَوْحِيدِ اللَّهِ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ الْعُقُولِ أَنَّ كُلَّ صِفَةٍ وَ مَوْصُوفٍ مَخْلُوقٌ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَخْلُوقٍ أَنَّ لَهُ خَالِقاً لَيْسَ بِصِفَةٍ وَ لَا مَوْصُوفٍ وَ شَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ وَ مَوْصُوفٍ بِالاقْتِرَانِ وَ شَهَادَةِ الِاقْتِرَانِ بِالْحَدَثِ وَ شَهَادَةِ الْحَدَثِ بِالامْتِنَاعِ مِنَ الْأَزَلِ الْمُمْتَنِعِ مِنَ الْحَدَثِ فَلَيْسَ اللَّهَ عَرَفَ مَنْ عَرَفَ بِالتَّشْبِيهِ ذَاتَهُ وَ لَا إِيَّاهُ وَحَّدَ مَنِ اكْتَنَهَهُ وَ لَا حَقِيقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ وَ لَا بِهِ صَدَّقَ مَنْ نَهَّاهُ وَ لَا صَمَدَ صَمْدَهُ مَنْ أَشَارَ إِلَيْهِ وَ لَا إِيَّاهُ عَنَى مَنْ شَبَّهَهُ وَ لَا لَهُ تَذَلَّلَ مَنْ بَعَّضَهُ وَ لَا إِيَّاهُ أَرَادَ مَنْ تَوَهَّمَهُ كُلُّ مَعْرُوفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٌ وَ كُلُّ قَائِمٍ فِي سِوَاهُ مَعْلُولٌ- بِصُنْعِ اللَّهِ يُسْتَدَلُّ عَلَيْهِ وَ بِالْعُقُولِ يُعْتَقَدُ مَعْرِفَتُهُ وَ بِالْفِطْرَةِ تَثْبُتُ حُجَّتُهُ خَلْقُ اللَّهِ الْخَلْقَ حِجَابٌ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُمْ وَ مُبَايَنَتُهُ إِيَّاهُمْ مُفَارَقَتُهُ إِنِّيَّتَهُمْ وَ ابْتِدَاؤُهُ إِيَّاهُمْ دَلِيلُهُمْ عَلَى أَنْ لَا ابْتِدَاءَ لَهُ لِعَجْزِ كُلِّ مُبْتَدَأٍ عَنِ ابْتِدَاءِ غَيْرِهِ وَ أَدْوُهُ إِيَّاهُمْ دَلِيلٌ عَلَى أَنْ لَا أَدَاةَ فِيهِ لِشَهَادَةِ الْأَدَوَاتِ بِفَاقَةِ الْمُتَأَدِّينَ وَ أَسْمَاؤُهُ تَعْبِيرٌ وَ أَفْعَالُهُ تَفْهِيمٌ وَ ذَاتُهُ حَقِيقَةٌ وَ كُنْهُهُ تَفْرِيقٌ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ غُبُورُهُ تَحْدِيدٌ لِمَا سِوَاهُ فَقَدْ جَهِلَ اللَّهَ مَنِ اسْتَوْصَفَهُ وَ قَدْ تَعَدَّاهُ مَنِ اشْتَمَلَهُ وَ قَدْ أَخْطَأَهُ مَنِ اكْتَنَهَهُ وَ مَنْ قَالَ كَيْفَ فَقَدْ شَبَّهَهُ وَ مَنْ قَالَ لِمَ فَقَدْ عَلَّلَهُ وَ مَنْ قَالَ مَتَى فَقَدْ وَقَّتَهُ- وَ مَنْ قَالَ فِيمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ وَ مَنْ قَالَ إِلَامَ فَقَدْ نَهَّاهُ وَ مَنْ قَالَ حَتَّامَ فَقَدْ غَيَّاهُ وَ مَنْ غَيَّاهُ فَقَدْ غَايَاهُ وَ مَن غَايَاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ وَصَفَهُ وَ مَنْ وَصَفَهُ فَقَدْ أَلْحَدَ فِيهِ لَا يَتَغَيَّرُ اللَّهُ بِانْغِيَارِ الْمَخْلُوقِ كَمَا لَا يَتَحَدَّدُ بِتَحْدِيدِ الْمَحْدُودِ أَحَدٌ لَا بِتَأْوِيلِ عَدَدٍ ظَاهِرٌ لَا بِتَأْوِيلِ الْمُبَاشَرَةِ مُتَجَلٍّ لَا بِاسْتِهْلَالِ رُؤْيَةٍ بَاطِنٌ لَا بِمُزَايَلَةٍ مُبَايِنٌ لَا بِمَسَافَةٍ قَرِيبٌ لَا بِمُدَانَاةٍ لَطِيفٌ لَا بِتَجَسُّمٍ مَوْجُودٌ لَا بَعْدَ عَدَمٍ فَاعِلٌ لَا بِاضْطِرَارٍ مُقَدِّرٌ لَا بِحَوْلِ فِكْرَةٍ مُدَبِّرٌ لَا بِحَرَكَةٍ مُرِيدٌ لَا بِهَمَامَةٍ شَاءٍ لَا بِهِمَّةٍ مُدْرِكٌ لَا بِمِجَسَّةٍ سَمِيعٌ لَا بِآلَةٍ بَصِيرٌ لَا بِأَدَاةٍ لَا تَصْحَبُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَضَمَّنُهُ الْأَمَاكِنُ وَ لَا تَأْخُذُهُ السِّنَاتُ وَ لَا تَحُدُّهُ الصِّفَاتُ وَ لَا تُقَيِّدُهُ الْأَدَوَاتُ سَبَقَ الْأَوْقَاتَ كَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ بِتَشْعِيرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لَا مَشْعَرَ لَهُ وَ بِتَجْهِيرِهِ الْجَوَاهِرَ عُرِفَ أَنْ لَا جَوْهَرَ لَهُ وَ بِمُضَادَّتِهِ بَيْنَ الْأَشْيَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَيْنَ الْأُمُورِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِينَ لَهُ ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْجَلَايَةَ بِالْبُهَمِ وَ الْجَسْوَ بِالْبَلَلِ وَ الصَّرْدَ بِالْحَرُورِ مُؤَلِّفٌ بَيْنَ مُتَعَادِيَاتِهَا مُفَرِّقٌ بَيْنَ مُتَدَانِيَاتِهَا دَالَّةً بِتَفْرِيقِهَا عَلَى مُفَرِّقِهَا وَ بِتَأْلِيفِهَا عَلَى مُؤَلِّفِهَا ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ- لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ فَفَرَّقَ بِهَا بَيْنَ قَبْلٍ وَ بَعْدٍ- لِيُعْلَمَ أَنْ لَا قَبْلَ لَهُ وَ لَا بَعْدَ شَاهِدَةً بِغَرَائِزِهَا أَنْ لَا غَرِيزَةَ لِمُغَرِّزِهَا دَالَّةً بِتَفَاوُتِهَا أَنْ لَا تَفَاوُتَ لِمُفَاوِتِهَا مُخْبِرَةً بِتَوْقِيتِهَا أَنْ لَا وَقْتَ لِمُوَقِّتِهَا حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ لِيُعْلَمَ أَنْ لَا حِجَابَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَهَا غَيْرُهَا لَهُ مَعْنَى الرُّبُوبِيَّةِ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ حَقِيقَةُ الْإِلَهِيَّةِ إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ مَعْنَى الْعَالِمِ وَ لَا مَعْلُومَ وَ مَعْنَى الْخَالِقِ وَ لَا مَخْلُوقَ وَ تَأْوِيلُ السَّمْعِ وَ لَا مَسْمُوعَ لَيْسَ مُنْذُ خَلَقَ اسْتَحَقَّ مَعْنَى الْخَالِقِ وَ لَا بِإِحْدَاثِهِ الْبَرَايَا اسْتَفَادَ مَعْنَى الْبَارِئِيَّةِ كَيْفَ وَ لَا تُغَيِّبُهُ مُذْ وَ لَا تُدْنِيهِ قَدْ وَ لَا تَحْجُبُهُ لَعَلَّ وَ لَا تُوَقِّتُهُ مَتَى وَ لَا تَشْمَلُهُ حِينٌ وَ لَا تُقَارِنُهُ مَعَ إِنَّمَا تَحُدُّ الْأَدَوَاتُ أَنْفُسَهَا وَ تُشِيرُ الآْلَةُ إِلَى نَظَائِرِهَا وَ فِي الْأَشْيَاءِ يُوجَدُ فِعَالُهَا مَنَعَتْهَا مُنْذُ الْقِدْمَةَ وَ حَمَتْهَا قَدِ الْأَزَلِيَّةَ وَ جَنَّبَتْهَا لَوْ لَا التَّكْمِلَةَ افْتَرَقَتْ فَدَلَّتْ عَلَى مُفَرِّقِهَا وَ تَبَايَنَتْ فَأَعْرَبَتْ عَنْ مُبَايِنِهَا لَمَّا تَجَلَّى صَانِعُهَا لِلْعُقُولِ- وَ بِهَا احْتَجَبَ عَنِ الرُّؤْيَةِ وَ إِلَيْهَا تَحَاكَمَ الْأَوْهَامُ وَ فِيهَا أُثْبِتَ غَيْرُهُ وَ مِنْهَا أُنِيطَ الدَّلِيلُ وَ بِهَا عَرَّفَهَا الْإِقْرَارُ وَ بِالْعُقُولِ يُعْتَقَدُ التَّصْدِيقُ بِاللَّهِ وَ بِالْإِقْرَارِ يَكْمُلُ الْإِيمَانُ بِهِ وَ لَا دِيَانَةَ إِلَّا بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ لَا مَعْرِفَةَ إِلَّا بِالْإِخْلَاصِ وَ لَا إِخْلَاصَ مَعَ التَّشْبِيهِ وَ لَا نَفْيَ مَعَ إِثْبَاتِ الصِّفَاتِ لِلتَّشْبِيهِ فَكُلُّ مَا فِي الْخَلْقِ لَا يُوجَدُ فِي خَالِقِهِ وَ كُلُّ مَا يُمْكِنُ فِيهِ يَمْتَنِعُ مِنْ صَانِعِهِ لَا تَجْرِي عَلَيْهِ الْحَرَكَةُ وَ السُّكُونُ وَ كَيْفَ يَجْرِي عَلَيْهِ مَا هُوَ أَجْرَاهُ أَوْ يَعُودُ إِلَيْهِ مَا هُوَ ابْتَدَأَهُ إِذاً لَتَفَاوَتَتْ ذَاتُهُ وَ لَتَجَزَّأَ كُنْهُهُ وَ لَامْتَنَعَ مِنَ الْأَزَلِ مَعْنَاهُ وَ لَمَا كَانَ لِلْبَارِئِ مَعْنًى غَيْرُ الْمَبْرُوءِ وَ لَوْ حُدَّ لَهُ وَرَاءٌ إِذاً حُدَّ لَهُ أَمَامٌ وَ لَوِ الْتُمِسَ لَهُ التَّمَامُ إِذاً لَزِمَهُ النُّقْصَانُ كَيْفَ يَسْتَحِقُّ الْأَزَلَ مَنْ لَا يَمْتَنِعُ مِنَ الْحَدَثِ وَ كَيْفَ يُنْشِئُ الْأَشْيَاءَ مَنْ لَا يَمْتَنِعُ مِنَ الإِنْشَاءِ إِذاً لَقَامَتْ فِيهِ آيَةُ الْمَصْنُوعِ وَ لَتَحَوَّلَ دَلِيلًا بَعْدَ مَا كَانَ مَدْلُولًا عَلَيْهِ لَيْسَ فِي مُحَالِ الْقَوْلِ حُجَّةٌ وَ لَا فِي الْمَسْأَلَةِ عَنْهُ جَوَابٌ وَ لَا فِي مَعْنَاهُ لَهُ تَعْظِيمٌ وَ لَا فِي إِبَانَتِهِ عَنِ الْخَلْقِ ضَيْمٌ إِلَّا بِامْتِنَاعِ الْأَزَلِيِّ أَنْ يُثَنَّى وَ مَا لَا بَدْأَ لَهُ أَنْ يُبْدَأَ- لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ كَذَبَ الْعَادِلُونَ بِاللَّهِ وَ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِيداً وَ خَسِرُوا خُسْراناً مُبِيناً وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ النَّبِيِّ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ
ترجمه :
2. محمد بن يحيى (از نوادگان امام على عليه السلام) مىگويد: از امام رضا (عليه السلام) شنيدم كه نزد مأمون عباسى درباره يگانگى خداوند، اين سخن را ايرد فرمود، زمانى كه مأمون خواست مسئله ولايتعهدى را عملى سازد، گروهى از بنىهاشم را جمع كرد و گفت: مىخواهم على بن موسى الرضا را بعد از خود خليفه قرار دهم. آن گروه از بنىهاشم از روى حسادت گفتند: آيا مرد نادانى را خليفه خود مىكنى كه براى خلافت، تدبيرى ندارد؟ كسى را به دنبال او بفرست تا نادانى او را كه بر اساس استدلالى كه به ضرر او شد، ببينى. مأمون شخى را به دنبال امام فرستاد. بنىهاشم به امام عرض كردند: اى ابوالحسن! بر منبر بالا برو و نشانهاى براى ما بياور كه خدا را بر اساس آن پرستش كنيم. حضرت، بالاى منبر رفت و در حالت متفكرانه نشست و مدتى سخن نگفت. سپس ايستادند و خداوند را سپاس گفته و بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و خاندانش، درود فرستادند. و فرمودند: اولين عبادت خداوند، شناخت او و ريشه شناخت او، يگانه دانستن او و پايه يگانگى خداوند، صفات را از او نفى كردن است، زيرا عقل شهادت مىدهد كه هر صفت و موصوفى آفريده شده است. در حالى كه هر آفريده شدهاى شهادت مىدهد كه آفريدگارى دارد و او صفت و موصوف ندارد و شهادت مىدهد كه هر صفت و موصوفى، نزديك به همديگر هستند و نزديكى هم به ايجاد شدن است و عقل شهادت مىدهد كه ايجاد شدن، يعنى از اول و ازل نبوده است. كسى كه بخواهد خدا را از راه شباهت دادن او به چيزى بشناسد، او را نشناخته است و كسى كه مىخواهد به عمق شناخت او برسد، او را يگانه ندانسته است و كسى كه او را به چيزى شبيه نمايد به حقيقت او نرسيده است و كسى كه براى او پايانى در نظر بگيرد، او را تصديق نكرده است و كسى كه به سوى او اشاره كند، او را بىنياز ندانسته است و كسى كه او را شبيه چيزى بداند، او را قصد نكرده است و كسى كه او را جزء جزء بداند، براى او خاضع نشده است و كسى كه او را در خيال خود بياورد، او را قصد نكرده است. هر كار نيكى، به دست او ساخته شده و هر چيزى كه غير از او استوار است، علت دار مىباشد. با آفريدگارى خداوند، به سوى او راهنمايى و هدايت مىشوند و به وسيله عقل به شناخت او معتقد مىگردند و نشانه خداوند، با فطرت ثابت مىشود. ميان خداوند و مخلوقات حجابى وجود دارد و جدايى خداوند از بندگان، بر اساس رابطه علت و معلولى و ذاتى است. و همين كه خداوند، آفرينش آنها را آغاز كرده است، نشان دهنده اين است كه خودش آغازى ندارد، زيرا هر موجودى كه آغاز شده است نمىتواند آغازگر موجود ديگرى باشد و همين اندازه كه خداوند، مخلوقات را داراى ابزار ساخت، نشانه اين است كه خودش اعضاء ندارد، زيرا چيزهاى كه داراى ابزار هستند، به نياز خود به آن اعضا و ابزار شهادت مىدهند. اسامى خداوند، تعبير، كارهاى او فهماندن و ذات او، حقيقت و عمق الهى جدايى ميان او و بندگانش مىباشد و باقى ماندن او، باعث شناخت غير خداست پس كسى كه خداوند را توصيف نمايد، نسبت به او، ناتوان است و كسى كه او را شامل چيز ديگرى بداند، از او تجاوز كرده است. و كسى كه بخواهد به عمق او برسد، درباره او به اشتباه مىافتد. و كسى كه بگويد، خداوند، چگونه است؟ او را به چيزى تشبيه نموده، و كسى كه بگويد، چرا (چنين است)؟ براى او علت و كسى كه بگويد، از چه زمانى است؟ او را در وقت و زمان قرار داده است و كسى كه بگويد، او كجاست؟ او را در چيزى قرار داده و كسى كه بگويد، تا چه زمانى هست؟ براى او پايانى در نظر گرفته و كسى كه بگويد، تا كجا مىباشد؟ او را مدت دار نموده و كسى كه او را مدت دار كند، براى او پايانى فرض كرده و كسى كه براى او پايانى فرض كند، او را جزء جزء نموده و كسى كه او را جزء جزء بداند، او را توصيف كرده و كسى كه او را توصيف نمايد، درباره او كفر ورزيده است. خداوند، با تغيير مخلوقات، تغيير نمىكند، و با محدود شدن آنها، محدود نمىشود.
او، يگانه است ولى نه آن يگانهاى كه عدد باشد؛ آشكار است، نه به معناى اين كه بىواسطه مىشود. نمايان است، نه اينكه با چشم ديده شود. در باطن است، نه اين كه داخل چيزى برود. جداست، نه اينكه جدايى در مسافت باشد و نزديك است، نه به اينكه كنار و همراه است. لطيف است، نه معناى اينكه جسم است. موجود است، نه اينكه قبلا نبوده است. كار انجام مىدهد، نه اينكه از روى ناچارى باشد. مقدر مىكند، نه اينكه درباره آنها فكر كند. مديريت مىكند، نه اينكه با حركت باشد. اراده مىكند، نه اينكه به سختى بيفتد. مىخواهد، نه اينكه در مورد آن تلاش كند. درك مىكند نه اينكه جسم داشته باشد. مىشنود و مىبيند، نه اينكه عضوى داشته باشد. زمانها او را همراهى نمىكنند و مكانها او را در بر نمىگيرند و كسالت بر او غلبه نمىكند و صفتها او را محدود نمىسازد و ابزارها او را محاصره نمىكنند. وجودش بر زمان و عدم و هميشگى او، بر آغاز مقدم شده است. به اينكه احساسات را شعله ور مىسازد، معلوم مىشود كه خودش احساس ندارد و به مهيا ساختن جواهر معلوم مىشود كه جوهر ندارد و با اختلاف انداختن معلوم مىشود كه خود اختلاف ندارد و به همراه ساختن ميان كارها معلوم مىشود كه خود همراهى ندارد. نور را با تاريكى، آشكارى را با ابهام، خشكى را با تَرى، خنكى را با گرمى متضاد قرار داد. ميان مخالفان آنها ايجاد الفت و ميان موافقانشان ايجاد جدايى نمود. تا با جدايى بگويد جدا كنندهاى و با ايجاد الفت بگويد الفت دهندهاى وجود دارد و اين همان سخن خداوند است كه مىفرمايد: از هر چيزى زوج آفريديم، شايد شما به خود آييد.(6) پس بين قبل و بعد فرق قرار داد تا دانسته شود كه براى او قبل و بعدى نيست. تمايلات درونى آنها را شاهد گرفت كه خود، داراى تمايل باطنى نيست و با تفاوت در ميان آنها نشان داد كه در خود، تفاوتى وجود ندارد و به زمان دار بودن آنها خبر داد كه خودش داراى زمان نيست ميان بعضى از اشياء فاصله قرار داد تا دانسته شود كه ميان او و اشياء و فاصلهاى نيست. زمانى كه پرورش داده شدهاى نبود، پروردگار بود و زمانى كه مخلوقى نبود، او خداوندى بود، او دانا بود، زمانى كه معلوم نبود و زمانى كه آفريده شدهاى نبود، آفريدگار بود و زمانى كه شنوندهاى نبود، شنوا بود. نه اينكه وقتى مخلوقاتى را آفريد، مستحق معناى آفريدگار شد و نه اينكه با ايجاد انسانها، معناى ايجاد كننده مخلوقات در مورد او به كار رفت. چگونه اينطور نباشد، در حالى كه زمان او را پنهان نمىسازد، اكنون او را نزديك نمىكند. شايد، او را نمىپوشاند. چه موقع او را زمان دار نمىكند. از چه زمانى او را شامل نمىشود. با همراه او را همنشين نمىسازد، زيرا ابزار خود را محدود مىسازند و به مانند خود اشاره دارند و فعاليتشان در اشياء پيدا مىشود. اگر براى اشياء هميشه بودن را در نظر بگيريم، زمان مانع مىشود و اكنون ازلى بودن اشياء را در بر مىگيرد، در غير اين صورت كامل بودن آنها را كنار گذاشتهايم. پس جدا شدن آنها نشان از جدا كنندهاى دارد كه با هم متفاوتند، زيرا آفريدگار اشياء، بر انديشهها تجلى پيدا مىكند. خداوند به وسيله اشياء از ديده شدن بازمانده و ذهن به سوى اشياء داورى مىكند و در آنها، به اثبات مىرسد و به عنوان دليل مىشوند و اقرار به وسيله آنها بوده و تصديق خداوند به وسيله انديشه به اعتقاد در مىآيد و ايمان كامل مىگردد. پذيرش دين بعد از شناخت است و شناخت بدون اخلاص وجود ندارد و اخلاص با شبيه دانستن خداوند محقق نمىشود و با اثبات صفات تشبيه براى خداوند، ديگر نفى تشبيه ممكن نيست. پس هر چيزى كه در آفريده شده وجود دارد، در آفريدگار پيدا نمىشود و هر چيزى كه در مخلوق ممكن است، در سازنده غير ممكن است. حركت و ساكن بودن در خداوند راه ندارد، چگونه آنها در خداوند وجود دارند در حالى كه خودش آنها را به راه انداخته است، يا چگونه به سوى او بر مىگردند در حالى كه خود او آغازگر آنها بوده است، زيرا در غير اين صورت ذات پروردگار متفاوت مىشود. و عمق (شناخت) پروردگار، جزء جزء مىگردد و معناى يگانگى از ازل محال مىگردد و در حقيقت براى آفريدگار معنايى غير از آفريده شده نمىباشد و اگر براى او معناى قبلى تصور شود، در اين صورت معناى بعدى هم خواهد داشت و اگر براى او كمال آورده شود، كمبود هم لازم مىآيد. چگونه كسى كه حادث شدن (به وجود آوردن) براى او محال نيست مستحق ازلى بودن است و چگونه كسى كه به وجود آمدنش محال نيست، خودش اشياء را به وجود مىآورد. (زيرا) در اين صورت (ديگر آفريدگار نيست بلكه) نشانههاى آفريده شده در او محقق مىشود و كسى كه به سوى او راهنمايى مىشد، حالا بايد دليل باشد. (در نتيجه) در سخن محال و ممنوع، حجتى نيست و در سوال از او پاسخى وجود ندارد و در معناى او (ديگر) بزرگى نخواهد بود و در تفاوت و جداى از مخلوقات، ستمى نيست مگر اينكه بگوييم محال است كه موجودى ازلى، دو تا باشد و ديگر اينكه چيزى كه آغازى ندارد محال است كه ابتداء قرار بگيرد. هيچ خدايى جز خداى بلند مرتبه و بزرگ نيست، كسانى كه از خدا روى گردان شدهاند، دروغ گو هستند و به گمراهى فراوانى رسيدهاند و زيان آشكارى ديدند و درود خداوند بر محمد، پيامبر خدا و خاندان پاك و مطهرش باد.
3 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ عَنْ تَمِيمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي مُعَاوِيَةَ عَنِ الْحُصَيْنِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع اسْتَنْهَضَ النَّاسَ فِي حَرْبِ مُعَاوِيَةَ فِي الْمَرَّةِ الثَّانِيَةِ فَلَمَّا حَشَدَ النَّاسَ قَامَ خَطِيباً فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ الْمُتَفَرِّدِ الَّذِي لَا مِنْ شَيْءٍ كَانَ وَ لَا مِنْ شَيْءٍ خَلَقَ مَا كَانَ قُدْرَتُهُ بَانَ بِهَا مِنَ الْأَشْيَاءِ وَ بَانَتِ الْأَشْيَاءُ مِنْهُ فَلَيْسَتْ لَهُ صِفَةٌ تُنَالُ وَ لَا حَدٌّ يُضْرَبُ لَهُ الْأَمْثَالُ كَلَّ دُونَ صِفَاتِهِ تَعْبِيرُ اللُّغَاتِ وَ ضَلَّ هُنَالِكَ تَصَارِيفُ الصِّفَاتِ وَ حَارَ فِي مَلَكُوتِهِ عَمِيقَاتُ مَذَاهِبِ التَّفْكِيرِ وَ انْقَطَعَ دُونَ الرُّسُوخِ فِي عِلْمِهِ جَوَامِعُ التَّفْسِيرِ وَ حَالَ دُونَ غَيْبِهِ الْمَكْنُونِ حُجُبٌ مِنَ الْغُيُوبِ وَ تَاهَتْ فِي أَدْنَى أَدَانِيهَا طَامِحَاتُ الْعُقُولِ فِي لَطِيفَاتِ الْأُمُورِ فَتَبَارَكَ اللَّهُ الَّذِي لَا يَبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا يَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ وَ تَعَالَى اللَّهُ الَّذِي لَيْسَ لَهُ وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَحْدُودٌ وَ سُبْحَانَ الَّذِي لَيْسَ لَهُ أَوَّلٌ مُبْتَدَأٌ وَ لَا غَايَةٌ مُنْتَهًى وَ لَا آخِرٌ يَفْنَى- سُبْحَانَهُ هُوَ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ وَ الْوَاصِفُونَ لَا يَبْلُغُونَ نَعْتَهُ حَدَّ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا عِنْدَ خَلْقِهِ إِيَّاهَا إِبَانَةً لَهَا مِنْ شِبْهِهِ وَ إِبَانَةً لَهُ مِنْ شِبْهِهَا فَلَمْ يَحْلُلْ فِيهَا فَيُقَالَ هُوَ فِيهَا كَائِنٌ وَ لَمْ يَنْأَ عَنْهَا فَيُقَالَ هُوَ مِنْهَا بَائِنٌ وَ لَمْ يَخْلُ مِنْهَا فَيُقَالَ لَهُ أَيْنَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ أَحَاطَ بِهَا عِلْمُهُ وَ أَتْقَنَهَا صُنْعُهُ وَ أَحْصَاهَا حِفْظُهُ لَمْ يَعْزُبْ عَنْهُ خَفِيَّاتُ غُيُوبِ الْهَوَى وَ لَا غَوَامِضُ مَكْنُونِ ظُلَمِ الدُّجَى وَ لَا مَا فِي السَّمَاوَاتِ الْعُلَى وَ الْأَرَضِينَ السُّفْلَى لِكُلِّ شَيْءٍ مِنْهَا حَافِظٌ وَ رَقِيبٌ وَ كُلُّ شَيْءٍ مِنْهَا بِشَيْءٍ مُحِيطٌ وَ الْمُحِيطُ بِمَا أَحَاطَ مِنْهَا اللَّهُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِي لَمْ تُغَيِّرْهُ صُرُوفُ الْأَزْمَانِ وَ لَمْ يَتَكَأَّدْهُ صُنْعُ شَيْءٍ كَانَ إِنَّمَا قَالَ لِمَا شَاءَ أَنْ يَكُونَ كُنْ فَكَانَ ابْتَدَعَ مَا خَلَقَ بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ وَ لَا تَعَبٍ وَ لَا نَصَبٍ وَ كُلُّ صَانِعِ شَيْءٍ فَمِنْ شَيْءٍ صَنَعَ وَ اللَّهُ لَا مِنْ شَيْءٍ صَنَعَ مَا خَلَقَ وَ كُلُّ عَالِمٍ فَمِنْ بَعْدِ جَهْلٍ تَعَلَّمَ وَ اللَّهُ لَمْ يَجْهَلْ وَ لَمْ يَتَعَلَّمْ أَحَاطَ بِالْأَشْيَاءِ عِلْماً قَبْلَ كَوْنِهَا فَلَمْ يَزْدَدْ بِكَوْنِهَا عِلْماً عِلْمُهُ بِهَا قَبْلَ أَنْ يُكَوِّنَهَا كَعِلْمِهِ بَعْدَ تَكْوِينِهَا لَمْ يُكَوِّنْهَا لِشِدَّةِ سُلْطَانٍ وَ لَا خَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ وَ لَا نُقْصَانٍ وَ لَا اسْتِعَانَةٍ عَلَى ضِدٍّ مُثَاوِرٍ- وَ لَا نِدٍّ مُكَاثِرٍ وَ لَا شَرِيكٍ مُكَايِدٍ لَكِنْ خَلَائِقُ مَرْبُوبُونَ وَ عِبَادٌ دَاخِرُونَ فَسُبْحَانَ الَّذِي لَا يَئُودُهُ خَلْقُ مَا ابْتَدَأَ وَ لَا تَدْبِيرُ مَا بَرَأَ وَ لَا مِنْ عَجْزٍ وَ لَا مِنْ فَتْرَةٍ بِمَا خَلَقَ اكْتَفَى عَلِمَ مَا خَلَقَ وَ خَلَقَ مَا عَلِمَ لَا بِالتَّفَكُّرِ وَ لَا بِعِلْمٍ حَادِثٍ أَصَابَ مَا خَلَقَ وَ لَا شُبْهَةٍ دَخَلَتْ عَلَيْهِ فِيمَا لَمْ يَخْلُقْ لَكِنْ قَضَاءٌ مُبْرَمٌ وَ عِلْمٌ مُحْكَمٌ وَ أَمْرٌ مُتْقَنٌ تَوَحَّدَ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ خَصَّ نَفْسَهُ بِالْوَحْدَانِيَّةِ وَ اسْتَخْلَصَ الْمَجْدَ وَ الثَّنَاءَ فَتَمَجَّدَ بِالتَّمْجِيدِ وَ تَحَمَّدَ بِالتَّحْمِيدِ وَ عَلَا عَنِ اتِّخَاذِ الْأَبْنَاءِ وَ تَطَهَّرَ وَ تَقَدَّسَ عَنْ مُلَامَسَةِ النِّسَاءِ وَ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ مُجَاوَرَةِ الشُّرَكَاءِ فَلَيْسَ لَهُ فِيمَا خَلَقَ ضِدٌّ وَ لَا فِيمَا مَلَكَ نِدٌّ وَ لَمْ يَشْرَكْ فِي مُلْكِهِ أَحَدٌ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ وَ الْمُبِيدُ لِلْأَبَدِ وَ الْوَارِثُ لِلْأَمَدِ الَّذِي لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزَالُ وَحْدَانِيّاً أَزَلِيّاً قَبْلَ بَدْءِ الدُّهُورِ وَ بَعْدَ صَرْفِ الْأُمُورِ الَّذِي لَا يَبِيدُ وَ لَا يُفْقَدُ بِذَلِكَ أَصِفُ رَبِّي فَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِنْ عَظِيمٍ مَا أَعْظَمَهُ وَ جَلِيلٍ مَا أَجَلَّهُ وَ عَزِيزٍ مَا أَعَزَّهُ وَ تَعَالَى عَمَّا يَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً كَبِيراً وَ حَدَّثَنَا بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ الصَّائِغُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ بْنِ بَسَّامٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو زَيْدٍ سَعِيدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيُّ قَالَ حَدَّثَتْنِي عُمْرَةُ بِنْتُ أَوْسٍ قَالَتْ حَدَّثَنِي جَدِّيَ الْحُصَيْنُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع خَطَبَ بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ لَمَّا اسْتَنْهَضَ النَّاسَ فِي حَرْبِ مُعَاوِيَةَ فِي الْمَرَّةِ الثَّانِيَةِ
ترجمه :
3. امام صادق (عليه السلام) از پدر بزرگوارش و ايشان از اجدادشان نقل كردهاند كه فرمودهاند: على (عليه السلام) براى بار دوم مردم را به جنگ با معاويه دعوت نمود و زمانى كه مردم جمع شدند، براى ايراد خطبه ايستادند و فرمودند: سپاس مىگويم خداى يگانه را كه نه از چيزى به وجود آمده و نه آنچه هست، از چيزى آفريده است. او قدرتى است كه با آن، از چيزهاى ديگر جدا مىشود و چيزهاى ديگر از او جدا مىشوند. نه داراى صفتى است كه به او برسند و نه اندازهاى دارد كه براى آن مثالى بياورند. زبان از توصيف او ناتوان است و آوردن صفات متعدد براى رسيدن به او، راه را گم كرده و مبهوت مىمانند. در بزرگى ملكوت او راههاى عميق انديشه، سرگردان مىشوند و هر نوع تفسيرى از رسيدن به دانش او دور مىمانند. بر غيب خود، پردههاى نامحسوس انداخته است و در ريزترين كارهاى او، انديشههاى بزرگ، متحيّر مىشوند. چنين خدايى پاكيزه است كه انديشههاى بلند به او نمىرسند و متفكران به او دست پيدا نمىكنند. برتر است خدايى كه براى او زمانى قابل شمارش، عمرى دراز، و وصفى محدود وجود ندارد، داراى جايگاهى مقدس است كه آغازى به عنوان آغاز، پايانى به عنوان پايان و آخرى به عنوان نابودى ندارد. او پاك است، آن گونه كه خود را توصيف كرده است و توصيف كنندگان به توصيف اي آن گونه كه خود را توصيف كرده است و توصيف كنندگان به توصيف او نمىرسند و او همه چيزها را در هنگام آفريدنشان محدود كرده است و از شبيه شدن به خدا (در جاودانگى) فرق داشته باشند و او نيز از آنها با اين خصوصيت، متفاوت باشد. او درون چيزى نيست تا گفته شود: در چيزها قرار دارد و از آنها دور هم نيست تا گفته شود: از چيزها بيگانه است و از چيزها كنارهگيرى نكرده است تا گفته شود: كجاست؟ بلكه با علم خود بر هر چيزى تسلط دارد و با آفرينش خود آنها را ساخته و ياد او سبب شمارش آنها شده است. پنهانترين پنهانها، پوشيدههاى توسط شب و آنچه در آسمانهاى بالا تا زمينهاى پايين وجود دارد، از او مخفى نيست، از طرف او براى هر چيزى نگهبانى و هر چيزى از آنها بر چيز ديگر تسلط دارند و بر تسلط كننده آنها تسلط دارد. يگانه بىنيازى است كه گذشت زمان، او را تغيير نداده و ساختن آنچه بايد بسازد، او را خسته نمىكند، زيرا براى وجود هر چه بخواهد، فقط گفته است: باش (موجود شود) آن چيز هم، به وجود آمده است.
هر چيزى را آفريده، بدون الگوبردارى از چيز ديگرى بوده است و بدون رنج و تلاش به وجود آورده است. هر كسى چيزى بسازد، از مادهاى مىسازد؛ اما آنچه خداوند ساخته است، از ماده نبوده است. هر دانايى، بعد از نادانى، دانا شده است، در حالى كه خداوند نادان نبوده و چيزى ياد نگرفته است، زيرا به هر چيزى قبل از به وجود آمدنشان آگاهى داشت و بعد از به وجود آمدن، به علم خداوند چيزى اضافه نمىشود. آگاهى خداوند به هر چيزى قبل از به وجود آمدنش مثل بعد از آفرينش آنها مىباشد. خداوند، چيزى را نيافريده تا پادشاهى او محكم بماند يا به خاطر ترس از نابودى و نقص يا در مقابل دشمن و يا در مقابل شريك خود يا داراى شريكى زورگو است، باشد؛ بلكه تمام آنها (از سوى خداوند) آفريده شدهاند و بندگانى در دست خداوند هستند. خداوندى پاك است كه آفريدن آنچه را آغاز كرده و بر عهده گرفتن سرپرستى آنان، او را به زحمت نينداخته است و به خاطر ناتوانى يا سستى نبوده كه به آنچه آفريده است، بسنده كرده است. هر چيزى كه آفريده است، از روى آگاهى بوده و هر چه را كه نسبت به آن آگاه بوده، آفريده است. او در تفكر دانش پيدا نمىشود و در آفرينش خود اشتباه نمىكند و هر چه نيافريده است، از روى شك نبوده است؛ بلكه آنچه آفريده است، دستورى است كه بايد به آن عمل شود و علمى محكم و كارى استوار مىباشد. او در پروردگارى، يكتا و خود را به يگانگى مخصوص گرداند. بزرگى و ستايش را به خود تعلق داده و در يكتايى و بزرگى بىهمتا مىباشد. در ستايش يگانه و مختص به بزرگوارى شده است. پاك است از اينكه فرزندى داشته باشد و از ارتباط با زنان دور است و او بزرگتر از اين است كه با شريكان خود، همراه باشد. در چيزى كه خداوند آفريده، ضدى براى او وجود ندارد و در چيزى كه مالكيت او را دارد، همانندى ندارد و در سرزمينهاى متعلق به او، شريكى ندارد. يكتا و بىنياز و ويران كننده روزگار و استوار كننده بعد از پايان آن است. او هميشه بوده و خواهد بود، پس يكتايى است كه از اول يكتا بوده است. او قبل از شروع روزگار بوده و بعد از نابودى آنها، خواهد بود و او كسى است كه هرگز نابود نمىشود. پس با اين خصوصيات، پروردگار خود را توصيف كردم، همان خداوندى كه جز او خداى يگانهاى نيست. از بزرگى، بالايى و عزت او تعجب مىكنم و از آنچه ستمگر مىگويند، پاك است.
اين خطبه از امامان (عليهما السلام) نقل شده كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرموده است: زمانى كه حضرت على (عليه السلام) براى بار دوم مردم را نسبت به جنگيدن با معاويه تشويق مىكرد، اين خطبه را خواند.
4 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ وَ سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى وَ الْهَيْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ النَّهْدِيِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ كُلِّهِمْ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي بَعْضِ خُطَبِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَانَ فِي أَوَّلِيَّتِهِ وَحْدَانِيّاً وَ فِي أَزَلِيَّتِهِ مُتَعَظِّماً بِالْإِلَهِيَّةِ مُتَكَبِّراً بِكِبْرِيَائِهِ وَ جَبَرُوتِهِ ابْتَدَأَ مَا ابْتَدَعَ وَ أَنْشَأَ مَا خَلَقَ عَلَى غَيْرِ مِثَالٍ كَانَ سَبَقَ بِشَيْءٍ مِمَّا خَلَقَ رَبُّنَا الْقَدِيمُ بِلُطْفِ رُبُوبِيَّتِهِ وَ بِعِلْمِ خُبْرِهِ فَتَقَ وَ بِإِحْكَامِ قُدْرَتِهِ خَلَقَ جَمِيعَ مَا خَلَقَ وَ بِنُورِ الْإِصْبَاحِ فَلَقَ فَلَا مُبَدِّلَ لِخَلْقِهِ وَ لَا مُغَيِّرَ لِصُنْعِهِ وَ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَ لَا رَادَّ لِأَمْرِهِ وَ لَا مُسْتَرَاحَ عَنْ دَعْوَتِهِ وَ لَا زَوَالَ لِمُلْكِهِ وَ لَا انْقِطَاعَ لِمُدَّتِهِ وَ هُوَ الْكَيْنُونُ أَوَّلًا وَ الدَّيْمُومُ أَبَداً الْمُحْتَجِبُ بِنُورِهِ دُونَ خَلْقِهِ فِي الْأُفُقِ الطَّامِحِ وَ الْعِزِّ الشَّامِخِ وَ الْمُلْكِ الْبَاذِخِ فَوْقَ كُلِّ شَيْءٍ عَلَا وَ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ دَنَا فَتَجَلَّى لِخَلْقِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونَ يُرَى وَ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَى فَأَحَبَّ الِاخْتِصَاصَ بِالتَّوْحِيدِ إِذِ احْتَجَبَ بِنُورِهِ وَ سَمَا فِي عُلُوِّهِ وَ اسْتَتَرَ عَنْ خَلْقِهِ وَ بَعَثَ إِلَيْهِمُ الرُّسُلَ لِتَكُونَ لَهُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَى خَلْقِهِ وَ يَكُونَ رُسُلُهُ إِلَيْهِمْ شُهَدَاءَ عَلَيْهِمْ وَ ابْتَعَثَ فِيهِمُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ- لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ لِيَعْقِلَ الْعِبَادُ عَنْ رَبِّهِمْ مَا جَهِلُوهُ فَيَعْرِفُوهُ بِرُبُوبِيَّتِهِ بَعْدَ مَا أَنْكَرُوا وَ يُوَحِّدُوهُ بِالْإِلَهِيَّةِ بَعْدَ مَا عَضَدُوا
ترجمه :
4. امام صادق (عليه السلام) از پدر بزرگوارش نقل كردهاند كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در يكى از خطبههاى خود فرمودند: ستايش مخصوص خداوندى است كه از همان اول، يگانه بود و هميشه به پروردگارى بزرگ شمرده شده است و به بزرگى و جبروت، برترى مىجويد. با آنچه آفريد، شروع نمود و بدون هيچ الگويى، خلق كرد.
پروردگار ما كه از اول بوده و هميشه خواهد بود، با پروردگارى خود، (موجودات را) آفريد و به وسيله علم بىحد خود، (آفرينش خود را) منظم كرد و با استوارى قدرتش همه آنچه را خواست، آفريد و (آنها را) با نور روشنايى شكافت (به وجود آورد) او كسى است كه هيچ كسى نيست كه آفريدههاى او را به چيز ديگرى تبديل كند و آنها را تغيير دهد و يا حكم او را تعقيب نمايد و يا دستورش را رد كند و يا از دعوتش فرار نمايد و يا در حكومتش نابودى به وجود آيد و يا براى آن پايانى باشد. او از اول بوده و تا هميشه خواهد بود. بالاتر از هر بالايى و نزديكتر از هر نزديكى است. براى مخلوقات خود نورافشانى مىكند، بدون اينكه ديده شود و او بسيار بالا ديده مىشود، (جايگاه بالايى دارد) همواره مىخواهد كه در يگانگى بىهمتا باشد و به همين دليل با نور خود پنهان شد و در بزرگى خود برترى پيدا كرد و از مخلوقات خود مخفى گشت و به سوى آنان پيامبرانى را فرستاد تا نشان روشنى براى آنها باشند و پيامبران، شاهد (اعمال و رفتار) مردم هستند. آنها را در ميان مردم به عنوان بشارت دهنده و ترساننده مبعوث ساخت تا هر كس نابود (و گمراه) مىشود، از روى دليل (و بعد از آن) نابود و گمراه گردد و هر كس زنده (و هدايت) مىشود، با دليل زنده و هدايت گردد و بندگان نسبت به آنچه درباره خداوند نمىدانستند، بدانند (و در آن بينديشند) و بعد از آن كه او را انكار كردند، به پروردگارى بشناسند و بعد از آن كه شريك آوردند، او را به پروردگارى يگانه بدانند.
5 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ جَمِيعاً قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ع فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صِفْ لِي رَبَّكَ حَتَّى كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهِ فَأَطْرَقَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ع مَلِيّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَكُنْ لَهُ أَوَّلٌ مَعْلُومٌ وَ لَا آخِرٌ مُتَنَاهٍ وَ لَا قَبْلٌ مُدْرَكٌ وَ لَا بَعْدٌ مَحْدُودٌ وَ لَا أَمَدٌ بِحَتَّى وَ لَا شَخْصٌ فَيَتَجَزَّأَ وَ لَا اخْتِلَافُ صِفَةٍ فَيَتَنَاهَى فَلَا تُدْرِكُ الْعُقُولُ وَ أَوْهَامُهَا وَ لَا الْفِكَرُ وَ خَطَرَاتُهَا وَ لَا الْأَلْبَابُ وَ أَذْهَانُهَا صِفَتَهُ فَتَقُولَ مَتَى وَ لَا بُدِئَ مِمَّا وَ لَا ظَاهِرٌ عَلَى مَا وَ لَا بَاطِنٌ فِيمَا وَ لَا تَارِكٌ فَهَلَّا خَلَقَ الْخَلْقَ فَكَانَ بَدِيئاً بَدِيعاً ابْتَدَأَ مَا ابْتَدَعَ وَ ابْتَدَعَ مَا ابْتَدَأَ وَ فَعَلَ مَا أَرَادَ وَ أَرَادَ مَا اسْتَزَادَ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ
در روايتى آمده است كه مردى به نزد امام حسن (ع) آمد و عرض كرد: اى فرزند رسول خدا! پروردگار را به گونهاى براى من توصيف كن، مثل اينكه او را مىبينم. امام حسن (ع) كمى سكوت كردند و سپس سر مبارك را بالا آوردند و فرمودند: ستايش مخصوص خداوندى است كه براى او ابتدايى مشخص نيست و پايانى ختم شده وجود ندارد. نسبت به قبل، درك نمىشود و نسبت به بعد محدود نمىگردد و انتهايى (به حتى يعنى تا كى) ندارد. (زمان دار نيست). شخص نيست تا مورد تجربه و آزمايش قرار بگيرد و در صفات اختلافى ندارد تا پايانى داشته باشد.
عقل و گمان، فكر و آنچه در آن مىگذرد و انديشه و ذهن آن، نمىتوانند او را درك كنند، تا گفته شود: تا چه موقع هست؟ از چه چيزى (و جايى) شروع نشده و بر چيزى آشكار نشده است (خود را به چيزى نشان نداده است) و در چيزى پنهان نشده است و چيزى را بدون آفريدن، رها نكرده است. مخلوقات را آفريد و او آفريننده نو بود (بدون استفاده از الگوبردارى از چيزى آفريد) هر چه را بوجود آورد، با همان آغاز نمود و با آنچه آغاز نمود، آفريد و هر چه را خواست، انجام داد و آنچه را زياد كرد اراده نمود. اين خدايى است كه پروردگار جهانيان مىباشد.
6 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنِ التَّوْحِيدِ فَقَالَ هُوَ الَّذِي أَنْتُمْ عَلَيْهِ
ترجمه :
6. سعد بن سعد مىگويد: از امام رضا (عليه السلام) درباره توحيد پرسيدم. آن حضرت فرمودند: توحيد، همان است كه شما به آن اعتقاد داريد.
7 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً قَالَ هُوَ تَوْحِيدُهُمْ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ
ترجمه :
7. زراره مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه درباره سخن خداوند كه فرموده است: هر چيزى كه در آسمانها و زمين وجود دارد با شوق و ناپسندى، در مقابل او تسليم هستند.(7) مىفرمايند: اين همان يگانه شمردن خداوند توسط موجودات است.
8 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ أَخْرَجَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع حُقّاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ وَرَقَةً فَإِذَا فِيهَا سُبْحَانَ الْوَاحِدِ الَّذِي لَا إِلَهَ غَيْرُهُ الْقَدِيمِ الْمُبْدِئِ الَّذِي لَا بَدْءَ لَهُ الدَّائِمِ الَّذِي لَا نَفَادَ لَهُ الْحَيِّ الَّذِي لا يَمُوتُ الْخَالِقِ مَا يُرَى وَ مَا لَا يُرَى الْعَالِمِ كُلَّ شَيْءٍ بِغَيْرِ تَعْلِيمٍ ذَلِكَ اللَّهُ الَّذِي لَا شَرِيكَ لَهُ
ترجمه :
8. ابو بصير مىگويد: امام صادق (عليه السلام) جعبه كوچكى را بيرون آورد و از داخل آن ورقهاى را خارج ساخت كه در آن نوشته شده بود: پاك است خداى يگانهاى كه هيچ خدايى غير از او نيست، هميشه بوده و شروع كنندهاى است كه نمىميرد، آفريدگار هر چيزى است كه ديده شده و يا ديده نمىشود. بدون اينكه چيزى ياد بگيرد، داناى هر چيزى است و اين همان خدايى است كه شريك ندارد.
9 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْمُفَسِّرُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا يُوسُفُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَيَّارٍ عَنْ أَبَوَيْهِمَا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ قَامَ رَجُلٌ إِلَى الرِّضَا ع فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ صِفْ لَنَا رَبَّكَ فَإِنَّ مَنْ قِبَلَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا عَلَيْنَا فَقَالَ الرِّضَا ع إِنَّهُ مَنْ يَصِفُ رَبَّهُ بِالْقِيَاسِ لَا يَزَالُ الدَّهْرَ فِي الِالْتِبَاسِ مَائِلًا عَنِ الْمِنْهَاجِ ظَاعِناً فِي الِاعْوِجَاجِ ضَالًا عَنِ السَّبِيلِ قَائِلًا غَيْرَ الْجَمِيلِ أُعَرِّفُهُ بِمَا عَرَّفَ بِهِ نَفْسَهُ مِنْ غَيْرِ رُؤْيَةٍ وَ أَصِفُهُ بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ مِنْ غَيْرِ صُورَةٍ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا يُقَاسُ بِالنَّاسِ مَعْرُوفٌ بِغَيْرِ تَشْبِيهٍ وَ مُتَدَانٍ فِي بُعْدِهِ لَا بِنَظِيرٍ لَا يُمَثَّلُ بِخَلِيقَتِهِ وَ لَا يَجُورُ فِي قَضِيَّتِهِ الْخَلْقُ إِلَى مَا عَلِمَ مُنْقَادُونَ وَ عَلَى مَا سَطَرَ فِي الْمَكْنُونِ مِنْ كِتَابِهِ مَاضُونَ وَ لَا يَعْمَلُونَ خِلَافَ مَا عَلِمَ مِنْهُمْ وَ لَا غَيْرَهُ يُرِيدُونَ فَهُوَ قَرِيبٌ غَيْرُ مُلْتَزِقٍ وَ بَعِيدٌ غَيْرُ مُتَقَصٍّ يُحَقَّقُ وَ لَا يُمَثَّلُ وَ يُوَحَّدُ وَ لَا يُبَعَّضُ يُعْرَفُ بِالآْيَاتِ وَ يُثْبَتُ بِالْعَلَامَاتِ فَلَا إِلَهَ غَيْرُهُ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ
ترجمه :
9. در روايتى آمده است: مردى به نزد امام رضا (عليه السلام) آمد و عرض كرد: اى فرزند رسول خدا! پروردگار خود را براى من توصيف كن، زيرا كسانى كه با ما هستند اختلاف زيادى با ما (در اين زمينه) دارند.
امام رضا (عليه السلام) فرمودند: كسى كه پروردگار را با چيزى اندازهگيرى كند (و آن را با قياسى، وصف نمايد) تا زمانى كه زنده است در اشتباه است، از راه (راست) منحرف شده و به كجى ختم مىگردد، از راه (حق) گمراه مىگردد و سخنان زشت مىزند. من او را بدون اينكه (خدا را) ببينم به همان چيزى كه خودش را شناخته است، مىشناسانم و بدون صورت، آن گونه كه خود را توصيف كرده است، توصيف مىكنم. او با حواس (پنج گانه) درك نمىشود و با مردم مقايسه نخواهد شد و بدون اينكه به چيزى شبيه باشد، شناخته شده است. با اينكه دور است، بدون اينكه در مقابل باشد، نزديك است. خود را به آفريدههايش نشان نمىدهد و در قضاوت (و حكم) خود، ستم نمىكند. مخلوقات به سوى آنچه او دستور داده است در حركت هستند و سرنوشت هر كسى در آنچه كه كتاب اوست به صورت پنهانى نوشته شده است، موجود مىباشد، و بر خلاف آنچه او از آنها مىدانند، كارى انجام نمىدهند و غير آن را اراده نمىكنند. پس او بدون اينكه چسبيده باشد، نزديك است و بدون اينكه (از مخلوقات به طور كلى) بريده باشد، دور است. او وجود دارد، اما ديده نمىشود و يگانهاى است كه قطعه قطعه نمىگردد. با نشانهها شناخته مىشود و با علامتهايى (كه قرار داده است) به اثبات مىرسد و غير از او كه بزرگ و برتر است، خدايى وجود ندارد.
10 ثُمَّ قَالَ ع بَعْدَ كَلَامٍ آخَرَ تَكَلَّمَ بِهِ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِيهِ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ مَا عَرَفَ اللَّهَ مَنْ شَبَّهَهُ بِخَلْقِهِ وَ لَا وَصَفَهُ بِالْعَدْلِ مَنْ نَسَبَ إِلَيْهِ ذُنُوبَ عِبَادِهِ
و الحديث طويل أخذنا منه موضع الحاجة و قد أخرجته بتمامه في تفسير القرآن
ترجمه :
10. از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) روايت شده است كه فرمودند: كسى كه خداوند را به مخلوقاتش تشبيه كند، او را نشناخته است و كسى كه گناه بندگانش را به او نسبت بدهد، او را به عدالت توصيف نكرده است.
11 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ أَبُو جَعْفَرٍ ع إِلَى رَجُلٍ بِخَطِّهِ وَ قَرَأْتُهُ فِي دُعَاءٍ كَتَبَ بِهِ أَنْ يَقُولَ يَا ذَا الَّذِي كَانَ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ ثُمَّ خَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ ثُمَّ يَبْقَى وَ يَفْنَى كُلُّ شَيْءٍ وَ يَا ذَا الَّذِي لَيْسَ فِي السَّمَاوَاتِ الْعُلَى وَ لَا فِي الْأَرَضِينَ السُّفْلَى وَ لَا فَوْقَهُنَّ وَ لَا بَيْنَهُنَّ وَ لَا تَحْتَهُنَّ إِلَهٌ يُعْبَدُ غَيْرُهُ
ترجمه :
11. على بن مهزيار مىگويد: امام باقر (عليه السلام) با خط خود به مردى (آن را در دعايى كه به آن شخص نوشته بود خواندم.) نوشتند كه بگويد: اى كسى كه قبل از هر چيزى بودهاى و سپس همه چيز را آفريدى و سپس باقى ماندى در حالى كه تمام چيزها نابود مىشوند و اى كسى كه خدايى غير از او در بالاترين مكان آسمانها و پايينترين مكان زمينها و نه بالا، ميان و پايينشان وجود ندارد كه مورد پرستش قرار بگيرد.
12 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الْقَاسِمِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى الْيَقْطِينِيِّ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَلِدْ فَيُورَثَ وَ لَمْ يُولَدْ فَيُشَارَكَ
ترجمه :
12. مفضل بن عمر مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: ستايش مخصوص خدايى است كه (فرزندى را) به دنيا نياورده است تا ارث ببرد و خودش از چيزى به دنيا نيامده است تا شريك داشته باشد.
13 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنِي إِسْمَاعِيلُ بْنُ مِهْرَانَ الْكُوفِيُّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ إِسْحَاقَ الْجُهَنِيِّ عَنْ فَرَجِ بْنِ فَرْوَةَ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ بَيْنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَخْطُبُ عَلَى الْمِنْبَرِ بِالْكُوفَةِ إِذْ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ صِفْ لَنَا رَبَّكَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لِنَزْدَادَ لَهُ حُبّاً وَ بِهِ مَعْرِفَةً فَغَضِبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ نَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً فَاجْتَمَعَ النَّاسُ حَتَّى غَصَّ الْمَسْجِدُ بِأَهْلِهِ ثُمَّ قَامَ مُتَغَيِّرَ اللَّوْنِ فَقَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَفِرُهُ« لَا يُغَيِّرُهُ الْمَنْعُ وَ لَا يُكْدِيهِ الْإِعْطَاءُ إِذْ كُلُّ مُعْطٍ مُنْتَقِصٌ سِوَاهُ الْمَلِيءِ بِفَوَائِدِ النِّعَمِ وَ عَوَائِدِ الْمَزِيدِ وَ بِجُودِهِ ضَمِنَ عِيَالَةَ الْخَلْقِ فَأَنْهَجَ سَبِيلَ الطَّلَبِ لِلرَّاغِبِينَ إِلَيْهِ فَلَيْسَ بِمَا سُئِلَ أَجْوَدَ مِنْهُ بِمَا لَمْ يُسْأَلْ وَ مَا اخْتَلَفَ عَلَيْهِ دَهْرٌ فَيَخْتَلِفَ مِنْهُ الْحَالُ وَ لَوْ وَهَبَ مَا تَنَفَّسَتْ عَنْهُ مَعَادِنُ الْجِبَالِ وَ ضَحِكَتْ عَنْهُ أَصْدَافُ الْبِحَارِ مِنْ فِلَذِ اللُّجَيْنِ وَ سَبَائِكِ الْعِقْيَانِ وَ نَضَائِدِ الْمَرْجَانِ لِبَعْضِ عَبِيدِهِ لَمَا أَثَّرَ ذَلِكَ فِي وُجُودِهِ وَ لَا أَنْفَدَ سَعَةَ مَا عِنْدَهُ وَ لَكَانَ عِنْدَهُ مِنْ ذَخَائِرِ الْإِفْضَالِ مَا لَا يَنْفَدُهُ مَطَالِبُ السُّؤَّالِ وَ لَا يَخْطُرُ لِكَثْرَتِهِ عَلَى بَالٍ لِأَنَّهُ الْجَوَادُ الَّذِي لَا تَنْقُصُهُ الْمَوَاهِبُ وَ لَا يُنْحِلُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّينَ وَ إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ- الَّذِي عَجَزَتِ الْمَلَائِكَةُ عَلَى قُرْبِهِمْ مِنْ كُرْسِيِّ كَرَامَتِهِ وَ طُولِ وَلَهِهِمْ إِلَيْهِ وَ تَعْظِيمِ جَلَالِ عِزِّهِ وَ قُرْبِهِمْ مِنْ غَيْبِ مَلَكُوتِهِ أَنْ يَعْلَمُوا مِنْ أَمْرِهِ إِلَّا مَا أَعْلَمَهُمْ وَ هُمْ مِنْ مَلَكُوتِ الْقُدْسِ بِحَيْثُ هُمْ مِنْ مَعْرِفَتِهِ عَلَى مَا فَطَرَهُمْ عَلَيْهِ أَنْ قَالُوا- سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ فَمَا ظَنُّكَ أَيُّهَا السَّائِلُ بِمَنْ هُوَ هَكَذَا سُبْحَانَهُ وَ بِحَمْدِهِ لَمْ يُحْدَثْ فَيُمْكِنَ فِيهِ التَّغَيُّرُ وَ الِانْتِقَالُ وَ لَمْ يُتَصَرَّفْ فِي ذَاتِهِ بِكُرُورِ الْأَحْوَالِ وَ لَمْ يَخْتَلِفْ عَلَيْهِ حُقْبُ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ الَّذِي ابْتَدَعَ الْخَلْقَ عَلَى غَيْرِ مِثَالٍ امْتَثَلَهُ وَ لَا مِقْدَارٍ احْتَذَى عَلَيْهِ مِنْ مَعْبُودٍ كَانَ قَبْلَهُ وَ لَمْ تُحِطْ بِهِ الصِّفَاتُ فَيَكُونَ بِإِدْرَاكِهَا إِيَّاهُ بِالْحُدُودِ مُتَنَاهِياً وَ مَا زَالَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ عَنْ صِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ مُتَعَالِياً وَ انْحَسَرَتِ الْأَبْصَارُ عَنْ أَنْ تَنَالَهُ فَيَكُونَ بِالْعِيَانِ مَوْصُوفاً وَ بِالذَّاتِ الَّتِي لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ عِنْدَ خَلْقِهِ مَعْرُوفاً وَ فَاتَ لِعُلُوِّهِ عَلَى أَعْلَى الْأَشْيَاءِ مَوَاقِعُ رَجْمِ الْمُتَوَهِّمِينَ وَ ارْتَفَعَ عَنْ أَنْ تَحْوِيَ كُنْهَ عَظَمَتِهِ فَهَاهَةُ رَوِيَّاتِ الْمُتَفَكِّرِينَ فَلَيْسَ لَهُ مِثْلٌ فَيَكُونَ مَا يَخْلُقُ مُشْبِهاً بِهِ وَ مَا زَالَ عِنْدَ أَهْلِ الْمَعْرِفَةِ بِهِ عَنِ الْأَشْبَاهِ وَ الْأَضْدَادِ مُنَزَّهاً كَذَبَ الْعَادِلُونَ بِاللَّهِ إِذْ شَبَّهُوهُ بِمِثْلِ أَصْنَافِهِمْ وَ حَلَّوْهُ حِلْيَةَ الْمَخْلُوقِينَ بِأَوْهَامِهِمْ وَ جَزُّوهُ بِتَقْدِيرِ مُنْتَجِ خَوَاطِرِهِمْ وَ قَدَّرُوهُ عَلَى الْخَلْقِ الْمُخْتَلِفَةِ الْقُوَى بِقَرَائِحِ عُقُولِهِمْ وَ كَيْفَ يَكُونُ مَنْ لَا يُقَدَّرُ قَدْرُهُ مُقَدَّراً فِي رَوِيَّاتِ الْأَوْهَامِ وَ قَدْ ضَلَّتْ فِي إِدْرَاكِ كُنْهِهِ هَوَاجِسُ الْأَحْلَامِ لِأَنَّهُ أَجَلُّ مِنْ أَنْ يَحُدَّهُ أَلْبَابُ الْبَشَرِ بِالتَّفْكِيرِ أَوْ يُحِيطَ بِهِ الْمَلَائِكَةُ عَلَى قُرْبِهِمْ مِنْ مَلَكُوتِ عِزَّتِهِ بِتَقْدِيرٍ تَعَالَى عَنْ أَنْ يَكُونَ لَهُ كُفْوٌ فَيُشَبَّهَ بِهِ لِأَنَّهُ اللَّطِيفُ الَّذِي إِذَا أَرَادَتِ الْأَوْهَامُ أَنْ تَقَعَ عَلَيْهِ فِي عَمِيقَاتِ غُيُوبِ مُلْكِهِ وَ حَاوَلَتِ الْفِكَرُ الْمُبَرَّأَةُ مِنْ خَطَرِ الْوَسْوَاسِ إِدْرَاكَ عِلْمِ ذَاتِهِ وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ إِلَيْهِ لِتَحْوِيَ مِنْهُ مُكَيَّفاً فِي صِفَاتِهِ وَ غَمَضَتْ مَدَاخِلُ الْعُقُولِ مِنْ حَيْثُ لَا تَبْلُغُهُ الصِّفَاتُ لِتَنَالَ عِلْمَ إِلَهِيَّتِهِ رُدِعَتْ خَاسِئَةً وَ هِيَ تَجُوبُ مَهَاوِيَ سُدَفِ الْغُيُوبِ مُتَخَلِّصَةً إِلَيْهِ سُبْحَانَهُ رَجَعَتْ إِذْ جُبِهَتْ مُعْتَرِفَةً بِأَنَّهُ لَا يُنَالُ بِجَوْبِ الِاعْتِسَافِ كُنْهُ مَعْرِفَتِهِ وَ لَا يَخْطُرُ بِبَالِ أُولِي الرَّوِيَّاتِ خَاطِرَةٌ مِنْ تَقْدِيرِ جَلَالِ عِزَّتِهِ لِبُعْدِهِ مِنْ أَنْ يَكُونَ فِي قُوَى الْمَحْدُودِينَ لِأَنَّهُ خِلَافُ خَلْقِهِ فَلَا شِبْهَ لَهُ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ وَ إِنَّمَا يُشَبَّهُ الشَّيْءُ بِعَدِيلِهِ فَأَمَّا مَا لَا عَدِيلَ لَهُ فَكَيْفَ يُشَبَّهُ بِغَيْرِ مِثَالِهِ- وَ هُوَ الْبَدِيءُ الَّذِي لَمْ يَكُنْ شَيْءٌ قَبْلَهُ وَ الآْخِرُ الَّذِي لَيْسَ شَيْءٌ بَعْدَهُ لَا تَنَالُهُ الْأَبْصَارُ مِنْ مَجْدِ جَبَرُوتِهِ إِذْ حَجَبَهَا بِحُجُبٍ لَا تَنْفُذُ فِي ثِخَنِ كَثَافَتِهِ وَ لَا تَخْرِقُ إِلَى ذِي الْعَرْشِ مَتَانَةَ خَصَائِصِ سُتُرَاتِهِ الَّذِي صَدَرَتِ الْأُمُورُ عَنْ مَشِيَّتِهِ وَ تَصَاغَرَتْ عِزَّةُ الْمُتَجَبِّرِينَ دُونَ جَلَالِ عَظَمَتِهِ وَ خَضَعَتْ لَهُ الرِّقَابُ وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ مِنْ مَخَافَتِهِ وَ ظَهَرَتْ فِي بَدَائِعِ الَّذِي أَحْدَثَهَا آثَارُ حِكْمَتِهِ وَ صَارَ كُلُّ شَيْءٍ خَلَقَ حُجَّةً لَهُ وَ مُنْتَسِباً إِلَيْهِ فَإِنْ كَانَ خَلْقاً صَامِتاً فَحُجَّتُهُ بِالتَّدْبِيرِ نَاطِقَةٌ فِيهِ فَقَدَّرَ مَا خَلَقَ فَأَحْكَمَ تَقْدِيرَهُ وَ وَضَعَ كُلَّ شَيْءٍ بِلُطْفِ تَدْبِيرِهِ مَوْضِعَهُ وَ وَجَّهَهُ بِجِهَةٍ فَلَمْ يَبْلُغْ مِنْهُ شَيْءٌ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ وَ لَمْ يَقْصُرْ دُونَ الِانْتِهَاءِ إِلَى مَشِيَّتِهِ وَ لَمْ يَسْتَصْعِبْ إِذْ أَمَرَهُ بِالْمُضِيِّ إِلَى إِرَادَتِهِ بِلَا مُعَانَاةٍ لِلُغُوبٍ مَسَّهُ وَ لَا مُكَاءَدَةٍ لِمُخَالِفٍ لَهُ عَلَى أَمْرِهِ فَتَمَّ خَلْقُهُ وَ أَذْعَنَ لِطَاعَتِهِ وَ وَافَى الْوَقْتَ الَّذِي أَخْرَجَهُ إِلَيْهِ إِجَابَةً لَمْ يَعْتَرِضْ دُونَهَا رَيْثُ الْمُبْطِئِ وَ لَا أَنَاةُ الْمُتَلَكِّئِ فَأَقَامَ مِنَ الْأَشْيَاءِ أَوَدَهَا وَ نَهَّى مَعَالِمَ حُدُودِهَا وَ لَأَمَ بِقُدْرَتِهِ بَيْنَ مُتَضَادَّاتِهَا وَ وَصَلَ أَسْبَابَ قَرَائِنِهَا وَ خَالَفَ بَيْنَ أَلْوَانِهَا وَ فَرَّقَهَا أَجْنَاساً مُخْتَلِفَاتٍ فِي الْأَقْدَارِ وَ الْغَرَائِزِ وَ الْهَيْئَاتِ بَدَايَا خَلَائِقَ أَحْكَمَ صُنْعَهَا وَ فَطَرَهَا عَلَى مَا أَرَادَ إِذِ ابْتَدَعَهَا انْتَظَمَ عِلْمُهُ صُنُوفَ ذَرْئِهَا وَ أَدْرَكَ تَدْبِيرُهُ حُسْنَ تَقْدِيرِهَا أَيُّهَا السَّائِلُ اعْلَمْ مَنْ شَبَّهَ رَبَّنَا الْجَلِيلَ بِتَبَايُنِ أَعْضَاءِ خَلْقِهِ وَ بِتَلَاحُمِ أَحْقَاقِ مَفَاصِلِهِمُ الْمُحْتَجِبَةِ بِتَدْبِيرِ حِكْمَتِهِ أَنَّهُ لَمْ يَعْقِدْ غَيْبَ ضَمِيرِهِ عَلَى مَعْرِفَتِهِ وَ لَمْ يُشَاهِدْ قَلْبُهُ الْيَقِينَ بِأَنَّهُ لَا نِدَّ لَهُ وَ كَأَنَّهُ لَمْ يَسْمَعْ بِتَبَرِّي التَّابِعِينَ مِنَ الْمَتْبُوعِينَ وَ هُمْ يَقُولُونَ تَاللَّهِ إِنْ كُنَّا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ. إِذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعالَمِينَ فَمَنْ سَاوَى رَبَّنَا بِشَيْءٍ فَقَدْ عَدَلَ بِهِ وَ الْعَادِلُ بِهِ كَافِرٌ بِمَا نَزَلَتْ بِهِ مُحْكَمَاتُ آيَاتِهِ وَ نَطَقَتْ بِهِ شَوَاهِدُ حُجَجِ بَيِّنَاتِهِ لِأَنَّهُ اللَّهُ الَّذِي لَمْ يَتَنَاهَ فِي الْعُقُولِ فَيَكُونَ فِي مَهَبِّ فِكْرِهَا مُكَيَّفاً وَ فِي حَوَاصِلِ رَوِيَّاتِ هِمَمِ النُّفُوسِ مَحْدُوداً مُصَرَّفاً الْمُنْشِئُ أَصْنَافَ الْأَشْيَاءِ بِلَا رَوِيَّةٍ احْتَاجَ إِلَيْهَا وَ لَا قَرِيحَةِ غَرِيزَةٍ أَضْمَرَ عَلَيْهَا وَ لَا تَجْرِبَةٍ أَفَادَهَا مِنْ مَرِّ حَوَادِثِ الدُّهُورِ وَ لَا شَرِيكٍ أَعَانَهُ عَلَى ابْتِدَاعِ عَجَائِبِ الْأُمُورِ الَّذِي لَمَّا شَبَّهَهُ الْعَادِلُونَ بِالْخَلْقِ الْمُبَعَّضِ الْمَحْدُودِ فِي صِفَاتِهِ ذِي الْأَقْطَارِ وَ النَّوَاحِي الْمُخْتَلِفَةِ فِي طَبَقَاتِهِ وَ كَانَ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَوْجُودَ بِنَفْسِهِ لَا بِأَدَاتِهِ انْتَفَى أَنْ يَكُونَ قَدَرُوهُ حَقَّ قَدْرِهِ فَقَالَ تَنْزِيهاً لِنَفْسِهِ عَنْ مُشَارَكَةِ الْأَنْدَادِ وَ ارْتِفَاعاً عَنْ قِيَاسِ الْمُقَدِّرِينَ لَهُ بِالْحُدُودِ مِنْ كَفَرَةِ الْعِبَادِ- وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ مَا دَلَّكَ الْقُرْآنُ عَلَيْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَاتَّبِعْهُ لِيُوصِلَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ مَعْرِفَتِهِ وَ أَتَتْ بِهِ وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَايَتِهِ فَإِنَّهَا نِعْمَةٌ وَ حِكْمَةٌ أُوتِيتَهُمَا فَخُذْ مَا أُوتِيتَ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ وَ مَا دَلَّكَ الشَّيْطَانُ عَلَيْهِ مِمَّا لَيْسَ فِي الْقُرْآنِ عَلَيْكَ فَرْضُهُ وَ لَا فِي سُنَّةِ الرَّسُولِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَى أَثَرُهُ فَكِلْ عِلْمَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ ذَلِكَ مُنْتَهَى حَقِّ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِينَ فِي الْعِلْمِ هُمُ الَّذِينَ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ عَنِ الِاقْتِحَامِ فِي السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُيُوبِ فَلَزِمُوا الْإِقْرَارَ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِيرَهُ مِنَ الْغَيْبِ الْمَحْجُوبِ- فَقَالُوا آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا فَمَدَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ يُحِيطُوا بِهِ عِلْماً وَ سَمَّى تَرْكَهُمُ التَّعَمُّقَ فِي مَا لَمْ يُكَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْهُ مِنْهُمْ رُسُوخاً فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِكَ وَ لَا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَى قَدْرِ عَقْلِكَ فَتَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ
ترجمه :
13. مسعدة بن صدقه مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: امام على (عليه السلام) در بالاى منبر كوفه خطبه مىخواندند كه ناگهان مردى ايستاد و گفت: اى امير مؤمنان! پروردگار خود را براى من توصيف كن، تا دوستى او (در ما) زياد شود و نسبت به او شناخت پيدا كنيم.
امير مؤمنان (عليه السلام) عصبانى شدند و سپس مردم را به نماز جماعت صدا زدند و مردم هم جمع شدند، و مسجد پر شد. سپس آن حضرت در حالى كه رنگ صورتشان تغيير كرده بود، ايستادند و فرمودند: ستايش مخصوص خداوندى است كه اگر منع كند، چيزى به او اضافه نمىشود و اگر ببخشد، نيازمند نمىشود و هر بخشندهاى به جز او، ضرر مىكند. نعمتهاى پر سود و منفعت فراوان دارد كه با بخشش او، روزى مردم تضمين شده و براى كسانى كه به سوى او در حركتند، مسير را آماده كرده است. نسبت به آنچه از او خواسته شده است، بخشندهتر از آنچه درخواست نشده نيست. و روزگار نسبت به او تغيير نمىكند تا وضعيت او متفاوت گردد. اگر به اندازه معدن كوهها ببخشد و صدف درياها به او لبخند بزنند به طورى كه مانند گنجهاى طلا و لايههاى نقره و مرواريدهاى زينتى به بندگانش باشد، در بخشش او تأثيرى به وجود نمىآيد. و درخواست كنندگان، زياد آن را كم نمىكنند و از نعمتهاى فراوانى كه نزد او وجود دارد، كم نمىشود و ذهن انسان نمىتواند فراوانى بخشش او را درك كند؛ زيرا او بخشندهاى است كه هر چه ببخشد، چيزى از او كم نمىشود و اصرارِ اصرار كنندگان باعث بخشش نخواهد شد. زمانى كه خداوند بخواهد چيزى را اراده كند به آن چيزى مىگويد: موجود شو، و آن چيز موجود مىشود.(8) او كسى است كه فرشتگان با اينكه به تخت بزرگى خداوند نزديك هستند و علاقه زيادى به پروردگار دارند و در مقابل بزرگىاش تعظيم مىكنند و به پنهانى ملكوت الهى نزديك هستند و به جز آنچه خداوند به آنها آموخته است، چيزى نمىدانند، در حالى كه از ملكوت قدسى پروردگار هستند، به طورى كه نسبت به سرشتى كه خداوند بر طبق آن، آنها را آفريده است، آگاهى دارند و گفتند: پروردگارا! تو پاك هستى و به جز آنچه به ما آموختى، علمى نداريم و تو داناى فرزانه هستى.(9) پس اى پرسش كننده! گمان تو به خداوندى كه اين گونه است، چيست؟ او پاك و مورد ستايش است. به وجود نيامده است تا در او تغيير و انتقال امكان داشته باشد و دگرگونى وضعيت در ذات او تغييرى ايجاد نكرده است. گردش شبها و روزها در او اختلاف نينداخته است و او كسى است كه مخلوقات را بدون الگو بردارى از چيزى آفريده و آنها را بدون اندازهاى كه از معبود قبلى به دست آمده باشد، خلق كرد. صفتها بر او احاطه ندارند تا بتوان با فهميدن آنها، او را در همان صفات ختم كرد و از آنجا كه مثل او كسى نيست، بالاتر از خصوصيات مخلوقات است. چشمها از اينكه به او برسند و به ديدن آشكار موصوف گردد، شكست خوردهاند و داراى ذاتى است كه فقط خودش مىداند و مخلوقات آن را مىشناسند و به خاطر بزرگىاش بر بزرگترين چيزها از خيال پردازان به دور است و بالاتر از اين است كه عمق بزرگىاش را در ذهن انديشمندان در بر بگيرد. براى او مانندى وجود ندارد تا آنچه آفريده است، شبيه او باشد و نزد اهل معرفت، از شبيه داشتن و تفاوتها پاك است. دروغ مىگويند كسانى كه خداوند را با شبيه دانستن به چيزهايى، آن را هم رديف موجودات ديگر قرار دادهاند و با گمان خود لباس مخلوقات را بر او پوشاندند و به اندازه ذهنشان از او نتيجه گرفتند و لباسش را بريدند و او را با ذهن خودشان بر اساس مخلوقات گوناگون، اندازه گرفتند و چگونه كسى كه اندازه ندارد، در ذهنها جاى مىگيرد؟ در حالى كه ذهنها در فهم و فكر كردن به ذات خداوند گمراه مىشوند، زيرا جايگاه او بالاتر از اين است كه در ذهن انسانها با فكر كردن، اندازهگيرى شود يا فرشتگان با همه نزديكىشان به مقام بالاى خداوند به واسطه اندازهگيرى بر او تسلط يابند و بالاتر از آن است كه مانندى داشته باشد تا خداوند به او تشبيه شود، چون او لطيفى است كه هر زمان خيالها اراده كنند كه بر بلنداى ناديدنى حكومتش برسند و فكر دور از شك سعى كند كه علم ذات او را بفهمد و دلها به طرف او پرواز كنند، تا خصوصيات اوصاف او را ياد بگيرند و دقت نظر ذهنها براى به دست آوردن علم الهى او از مكانى به جز اوصاف او بدست آورد، آن شخص مغلوب شده و (از آن جا كه رفته) باز گردانده مىشود در حالى كه عمق تاريكى غيب به طرف او نشانه رفتهاند، زيرا اعتراف دارد كه از غير راه مطلوب براى شناخت او نمىتوان به عمق او دست پيدا كرد و بزرگىاش به ذهن انديشمندان نمىرسد، زيرا او از محدود شدن دور است، چون كه مانند مخلوقاتش نيست و در ميان آنها موجودى مانند او وجود ندارد، زيرا هر چيزى به مانند خود شباهت دارد در حالى كه خداوند مانندى ندارد، پس چگونه شبيه آنها باشد؟ خداوند آغازگرى است كه قبل از او آغازى نبوده است و پايانى است كه بعد از او چيزى وجود ندارد و چشمها به بزرگى او نمىرسند، زيرا بزرگىاش در حجابى مخفى است كه چشمها قدرت نفوذ در آن را ندارد و آن پوششهايى كه به او تعلق دارند شكافته نمىشود و بزرگى بزرگان در مقابل او ناچيز و گردن آنها در مقابل پروردگار به زير افتاده است و صورتها از ترس او، اطاعت مىكنند و در مسائل جديدى كه به وجود آورده است، نشانههاى حكمت او روشن شده است و هر چيزى كه آفريده است، حجتى را براى او در نظر گرفته است و او را مقدر ساخته و بر تقديرى مشخص استوار نموده است و با تدبيرى خاص هر چيزى را در جاى خودش قرار داده و در راه راست حركت داده و از تمام چيزهايى كه آفريده، هيچ كدام به اندازه او نرسيده و نسبت به او سرسختى نكرده است. زمانى كه به انجام كارى دستور مىدهد هيچ چيزى در مقابل اراده او سرسختى نشان نداده است، يا از ساختن آنها احساس خستگى كند و يا براى مخالفت با اراده خود فكر ديگرى نمايد. آفرينش را انجام داد و آن را بر اطاعت از خود مجبور ساخت و به هنگام آفريدنشان، هيچ معطلىاى انجام نگرفت و تأخيرى صورت نپذيرفت و مانعى به وجود نيامد. انحراف هر چيزى را مشخص كرد و نشانههاى هر كدام را معلوم نمود و با قدرت خود ميان اختلافاتشان هماهنگى به وجود آورد و ابزار نزديكى آنها را فراهم نمود و ميان رنگهايشان اختلاف انداخت تا در اندازه، سرشت و شكل متفاوت باشند. مخلوقات شگفت انگيزى را آفريد و مستحكم ساخت و آن گونه كه مىخواست قرار داد و با علم خود ذرههاى پراكنده آنها را منظم ساخت و تدبير خود را به آنها هديه نمود. اى سوال كننده! خوب بدان! كسى كه پروردگار را به مخلوقاتش كه اعضاى جداگانه و مفاصل به هم پيوسته دارند تشبيه كند از روى شناخت او را باور نكرده است و به اين يقين نرسيده كه مانندى ندارد و مثل اينكه دشمنى پيروان را از پيروى شوندگان نشنيده است كه مىگويند: به خدا قسم ما در گمراهى آشكارى بوديم آن زمانى كه شما را با خداوند تشبيه مىكرديم.(10) پس كسى كه پروردگار ما را به چيزى تشبيه كند، او را هم رديف او قرار داده است و چنين شخصى به آيات محكم الهى كه در قرآن آمده و به صحبتهاى روشنش كافر گرديده، زيرا او خدايى است كه در ذهن نمىگنجد تا بتوان چگونگى او را در ذهنها جستجو كرد و اينكه محدود بوده و در اختيار انديشه خردمندان باشد. اشياء را بدون الگو بردارى از چيزى آفريد به طورى كه نه داراى خواستهاى پنهان در دل و نه داراى تجربهاى از قبل و نه داراى شريكى بود كه بخواهد به او كمك كند. پس كسى كه او را به مخلوقات تجربهپذير، محدود، داراى اعضاى گوناگون تشبيه كند در حالى كه او چنين اوصافى ندارد، او را درك نكرده است و خداوند در مبرا دانستن خود از شريك و شباهت داشتن به بندگان فرموده است: و آنها خداوند را آن گونه كه هست به بزرگى نشناختهاند در حالى كه روز قيامت زمين و قدرت او بوده و آسمان پيچيده در دست اوست و خداوند پاك و بزرگتر از آن چيزى است كه نسبت به او شرك مىورزند.(11)
از آنچه قرآن تو را نسبت به صفات خداوند راهنمايى مىكند، تبعيت كن تا ميان تو و شناخت او ارتباطى باشد و به قرآن اقتدا كن و از نور هدايت آن روشنى بخواه، زيرا قرآن نعمت و حكمتى است كه به تو داده شده است. پس آن را گرفته و شكر گذار خداوند باش و نسبت به آنچه در قرآن آمده است، از چيزهايى كه قرآن آنها را واجب نكرده و در سنت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و امامان (عليهم السلام)، اثرى از آنها نيست، علمش را به خدا واگذار كن، زيرا اين واگذارى انتهاى حق خداوند بر توست و بدان كه استوارترين افراد در علم كسانى هستند كه خداوند آنها را از افتادن در موانع قرار داده شده، و در مقابل غيب، بىنياز كرده است. پس از تمام چيزهايى كه غيب هستند، آگاهى ندارند و گفتند: به تمام چيزهايى كه نزد پروردگارمان است ايمان داريم(12) و خداوند به اعترافشان در مورد ناتوانى از رسيدن به آنچه در مورد آن علم ندارند، ستايش كرده است و اينكه آنها را در آنچه نسبت به آن تكليفى ندارند و دورى كردهاند، رسوخ ناميده است. پس به همين مقدار اكتفا كن و بزرگى خدا را با عقل خود مقايسه مكن، زيرا در اين صورت جزء نابود شدگان مىباشى.
14 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ فَتْحِ بْنِ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيِّ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَسْأَلُهُ عَنْ شَيْءٍ مِنَ التَّوْحِيدِ فَكَتَبَ إِلَيَّ بِخَطِّهِ قَالَ جَعْفَرٌ وَ إِنَّ فَتْحاً أَخْرَجَ إِلَيَّ الْكِتَابَ فَقَرَأْتُهُ بِخَطِّ أَبِي الْحَسَنِ ع
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُلْهِمِ عِبَادَهُ الْحَمْدَ وَ فَاطِرِهِمْ عَلَى مَعْرِفَةِ رُبُوبِيَّتِهِ الدَّالِّ عَلَى وُجُودِهِ بِخَلْقِهِ وَ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَى أَزَلِهِ وَ بِأَشْبَاهِهِمْ عَلَى أَنْ لَا شِبْهَ لَهُ الْمُسْتَشْهِدِ آيَاتِهِ عَلَى قُدْرَتِهِ الْمُمْتَنِعِ مِنَ الصِّفَاتِ ذَاتُهُ وَ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْيَتُهُ وَ مِنَ الْأَوْهَامِ الْإِحَاطَةُ بِهِ لَا أَمَدَ لِكَوْنِهِ وَ لَا غَايَةَ لِبَقَائِهِ لَا يَشْمَلُهُ الْمَشَاعِرُ وَ لَا يَحْجُبُهُ الْحِجَابُ فَالْحِجَابُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ لِامْتِنَاعِهِ مِمَّا يُمْكِنُ فِي ذَوَاتِهِمْ وَ لِإِمْكَانِ ذَوَاتِهِمْ مِمَّا يَمْتَنِعُ مِنْهُ ذَاتُهُ وَ لِافْتِرَاقِ الصَّانِعِ وَ الْمَصْنُوعِ وَ الرَّبِّ وَ الْمَرْبُوبِ وَ الْحَادِّ وَ الْمَحْدُودِ أَحَدٍ لَا بِتَأْوِيلِ عَدَدٍ الْخَالِقِ لَا بِمَعْنَى حَرَكَةٍ السَّمِيعِ لَا بِأَدَاةٍ الْبَصِيرِ لَا بِتَفْرِيقِ آلَةٍ الشَّاهِدِ لَا بِمُمَاسَّةٍ الْبَائِنِ لَا بِبَرَاحِ مَسَافَةٍ الْبَاطِنِ لَا بِاجْتِنَان الظَّاهِرِ لَا بِمُحَاذٍ الَّذِي قَدْ حَسَرَتْ دُونَ كُنْهِهِ نَوَاقِدُ الْأَبْصَارِ وَ امْتَنَعَ وُجُودُهُ جَوَائِلَ الْأَوْهَامِ أَوَّلُ الدِّيَانَةِ مَعْرِفَتُهُ وَ كَمَالُ الْمَعْرِفَةِ تَوْحِيدُهُ وَ كَمَالُ التَّوْحِيدِ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ الْمَوْصُوفِ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ وَ شَهَادَتِهِمَا جَمِيعاً عَلَى أَنْفُسِهِمَا بِالْبَيْنَةِ الْمُمْتَنِعِ مِنْهَا الْأَزَلُ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَهُ وَ مَنْ قَالَ كَيْفَ فَقَدِ اسْتَوْصَفَهُ وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ حَمَلَهُ وَ مَنْ قَالَ أَيْنَ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ وَ مَنْ قَالَ إِلَامَ فَقَدْ وَقَّتَهُ عَالِمٌ إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ خَالِقٌ إِذْ لَا مَخْلُوقَ وَ رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ إِلَهٌ إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ كَذَلِكَ يُوصَفُ رَبُّنَا وَ هُوَ فَوْقَ مَا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ
ترجمه :
14. فتح بن يزيد جرجانى مىگويد: نامهاى به امام رضا (عليه السلام) نوشتم و در مورد خداشناسى پرسيدم. آن حضرت با خط مبارك خود نوشتند: به نام خداوند بخشنده مهربان، ستايش مخصوص خداوندى است كه ستايش را بر بندگان خود الهام كرد و آنها را بر اساس شناخت خود سرشت، و به سوى آفريدگارى هميشگى خود و با شباهت داشتن آنها به يكديگر بر شباهت نداشتن خود به چيزى، راهنمايى كرد؛ و نشانههاى خود را شاهدى بر قدرتش گرفت. ذات او طورى است كه از ديده شدن و شكست خوردن و به ذهن آمدن به دور است. براى ماندنش، پايانى و نهايتى نيست. هيچ احساسى نمىتواند او را در بر بگيرد و هيچ حجابى، نمىتواند او را بپوشاند و حجابى كه ميان او و مخلوقاتش وجود دارد، به دليل اين است كه ذات خداوند ديده نمىشود ذات مخلوقات حالت امكانى دارد كه در ذاتشان موجود است، و ذاتا محال است كه بتوانند خداوند را ببينند و اين به دليل تفاوتى است كه، ميان سازنده و ساخته شده، پرورش دهنده و پرورش شونده، محدود كننده و محدود شونده وجود دارد. خداوند، يكى است، اما نه اينكه عدد باشد. آفريننده است، اما نه اينكه حركتى انجام دهد. شنونده است، اما نه اينكه با وسيلهاى مىشنود. بيناست، اما نه اينكه ديدنش به وسيله يكى از ابزارها باشد. شاهد است، اما نه اينكه بخواهد چيزى را لمس كند. جدا است، نه اينكه جدايى او بر اساس مسافت باشد. پوشيده است، نه اينكه خودش پنهان گردد. آشكار است، نه اينكه با رو برو قرار گرفتن آشكار شود. كسى كه در مقابل ذات پروردگار ظرافت ديده است، سرافكنده مىگردد و وجودش از حركت بر اساس خيال دور مىشود. ابتداى دين دارى، شناخت او و نهايت شناخت او، يگانه دانستنش مىباشد و نهايت يگانه دانستن او اين است هر نوع صفتى از او نفى شود، زيرا هر صفتى شهادت مىدهد كه غير موصوف است و موصوف هم شاهد است كه غير صفت مىباشد؛ و صفت و موصوف هر دو شاهد اين هستند كه جدا از يكديگر بوده و هميشگى بودنشان منتفى است. پس كسى كه خدا را وصف كند، او را محدود ساخته و هر كس محدودش كند، او را به اندازه مشخصى در آورده است و كسى كه او را به اندازه مشخص در آورد، جاودانى او را از بين برده است و كسى كه بگويد: خداوند چگونه است؟ او را وصف كرده است و كسى كه بگويد: بر چه چيزى قرار دارد؟ او را سوار بر چيزى كرده است و كسى كه بگويد: خداوند كجاست؟ مكانهايى را از وجود او خالى كرده است و كسى كه بگويد: خداوند تا چه موقع هست؟ او را در زمان قرار داده است. او زمانى كه معلومى وجود نداشت، عالم بود و زمانى كه مخلوقى نبود، آفريننده بود و زمانى كه پرورش شوندهاى نبود، پروردگار بود و زمانى كه خدا پرستى وجود نداشت، خدا بود و پروردگار ما، اين گونه توصيف مىگردد و او بالاتر از آن چيزى است كه وصف كنندگان توصيف مىكنند.
15 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو النَّصِيبِيِّ قَالَ سَأَلْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع عَنِ التَّوْحِيدِ فَقَالَ وَاحِدٌ صَمَدٌ أَزَلِيٌّ صَمَدِيٌّ- لَا ظِلَّ لَهُ يُمْسِكُهُ وَ هُوَ يُمْسِكُ الْأَشْيَاءَ بِأَظِلَّتِهَا عَارِفٌ بِالْمَجْهُولِ مَعْرُوفٌ عِنْدَ كُلِّ جَاهِلٍ فَرْدَانِيٌّ لَا خَلْقُهُ فِيهِ وَ لَا هُوَ فِي خَلْقِهِ غَيْرُ مَحْسُوسٍ وَ لَا مَجْسُوسٍ وَ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ عَلَا فَقَرُبَ وَ دَنَا فَبَعُدَ وَ عُصِيَ فَغَفَرَ وَ أُطِيعَ فَشَكَرَ لَا تَحْوِيهِ أَرْضُهُ وَ لَا تُقِلُّهُ سَمَاوَاتُهُ وَ إِنَّهُ حَامِلُ الْأَشْيَاءِ بِقُدْرَتِهِ دَيْمُومِيٌّ أَزَلِيٌّ لَا يَنْسَى وَ لَا يَلْهُو وَ لَا يَغْلَطُ وَ لَا يَلْعَبُ وَ لَا لِإِرَادَتِهِ فَصْلٌ وَ فَصْلُهُ جَزَاءٌ وَ أَمْرُهُ وَاقِعٌ- لَمْ يَلِدْ فَيُورَثَ وَ لَمْ يُولَدْ فَيُشَارَكَ- وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ
ترجمه :
15. حماد بن عمرو نصيبى مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) درباره يگانگى خدا پرسيدم، فرمودند: (خداوند) يگانه، بىنياز و هميشگى است. بىنيازى است كه هيچ تكيه گاهى ندارد تا او را حفظ كند، در حالى كه تمام چيزها با تكيه بر او حفظ شدهاند. به ناشناختهها آگاه است و نزد هر نادانى شناخته شده مىباشد. يگانهاى است كه نه مخلوقاتش در او بوده و نه او در مخلوقاتش مىباشد و قابل حس نيست و مورد جست و جو قرار نمىگيرد و چشمها او را نمىبينند. بزرگى است كه نزديك مىباشد و نزديكى است كه دور است. نافرمانى مىشود و مىبخشد، مورد اطاعت قرار مىگيرد و پاداش مىدهد. زمين خداوند نمىتواند او را در بر بگيرد و آسمان او را به زحمت نمىاندازد، زيرا او با قدرت خود تمام چيزها را در بر مىگيرد. دائمى و هميشگى است، به طورى كه فراموش نمىكند و اهل كارهاى بيهوده نيست، اشتباه نكرده و بازى نمىكند و در خواسته او جدايى نمىافتد، جدايى او انجام گرفته و دستورات او به وقوع پيوسته است. كسى را متولد نكرده است تا از او ارث ببرد و از كسى متولد نشده تا با او شريك باشد و هيچ كس همتاى او نمىباشد.
16 وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْعَبَّاسِ قَالَ حَدَّثَنَا يَزِيدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ الْخَزَّازِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ اللَّهُ غَايَةُ مَنْ غَيَّاهُ وَ الْمُغَيَّا غَيْرُ الْغَايَةِ تَوَحَّدَ بِالرُّبُوبِيَّةِ وَ وَصَفَ نَفْسَهُ بِغَيْرِ مَحْدُودِيَّةٍ فَالذَّاكِرُ اللَّهَ غَيْرُ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَيْرُ أَسْمَائِهِ وَ كُلُّ شَيْءٍ وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ شَيْءٍ سِوَاهُ فَهُوَ مَخْلُوقٌ أَ لَا تَرَى إِلَى قَوْلِهِ الْعِزَّةَ لِلَّهِ الْعَظَمَةُ لِلَّهِ وَ قَالَ وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ قَالَ قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَالْأَسْمَاءُ مُضَافَةٌ إِلَيْهِ وَ هُوَ التَّوْحِيدُ الْخَالِصُ
ترجمه :
16. از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است كه فرمودند: خداوند، پايان هر چيزى است كه پايان دارد و پايان دهنده غير پايانپذير است. با پروردگارى، يگانه است و بدون اينكه محدود شود، خود را توصيف كرده است. پس كسى كه از خداوند ياد مىكند، غير از خداوند است و خداوند غير از نامهاى خود مىباشد و هر چيزى كه بر او نام (چيز) به جز او واقع گردد، آفريده شده است. مگر نمىبينى كه خداوند فرموده است: سربلندى و بزرگى، مخصوص خداوند است و مىفرمايد: نامهاى نيكو، به خداوند اختصاص دارد، پس او را با همان نامهاى خوب صدا بزنيد.(13)
و فرموده است: اى پيامبر! به مسلمانان بگو: خدا را صدا بزنيد و يا (خداى) مهربان را بخوانيد، هر طورى كه بخوانيد، نامهاى نيكو به او اختصاص دارد.(14) پس نامها، به او اضافه شدهاند، در حالى كه خداوند خودش يگانه محض است.
17 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ أَبُو الْحُسَيْنِ قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِيرٍ الْعَبْدِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يُحَسُّ وَ لَا يُجَسُّ وَ لَا يُمَسُّ- لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ وَ لَا يَقَعُ عَلَيْهِ الْوَهْمُ وَ لَا تَصِفُهُ الْأَلْسُنُ فَكُلُّ شَيْءٍ حَسَّتْهُ الْحَوَاسُّ أَوْ جَسَّتْهُ الْجَوَاسُّ أَوْ لَمَسَتْهُ الْأَيْدِي فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ اللَّهُ هُوَ الْعَلِيُّ حَيْثُ مَا يُبْتَغَى يُوجَدُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَانَ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ كَانَ لَمْ يُوجَدْ لِوَصْفِهِ كَانَ بَلْ كَانَ أَوَّلًا كَائِناً لَمْ يُكَوِّنْهُ مُكَوِّنٌ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَلْ كَوَّنَ الْأَشْيَاءَ قَبْلَ كَوْنِهَا فَكَانَتْ كَمَا كَوَّنَهَا عَلِمَ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ كَانَ إِذْ لَمْ يَكُنْ شَيْءٌ وَ لَمْ يَنْطِقْ فِيهِ نَاطِقٌ فَكَانَ إِذْ لَا كَانَ
ترجمه :
17. عبدالله بن جرير عبدى مىگويد: امام صادق (عليه السلام) مىفرمود: ستايش مخصوص خداوندى است كه حس نشده، مورد جست و جو قرار نگرفته و لمس هم نمىشود و با حواس پنج گانه درك نمىگردد و خيال بر او واقع نمىشود و زبانها نمىتوانند او را توصيف كنند، (زيرا) هر چيزى كه حواس (پنج گانه) او را درك كرده يا دستها او را لمس كنند، (خودش) آفريده شده است (و ديگر آفريدگار نيست.) و خداوند همان بلند مرتبه است به طورى كه هر جا او را بخواهى، پيدا مىكنى و ستايش مخصوص خداوندى است كه قبل از آنكه چيزى باشد، وجود داشت و از همان ابتدا براى اوصافى كه دارد، چيزى نبود. او، به وجود آورنده است و كسى او را به وجود نياورده است قبل از اين كه چيزى باشد، آنها را ايجاد كرد و به همين صورتى كه هستند، تبديل شدند. به آنچه بود و خواهد بود، آگاه است. زمانى كه چيزى و گويندهاى نبود كه درباره او سخن بگويد وجود داشت.
18 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ بُرْدَةَ قَالَ حَدَّثَنِي الْعَبَّاسُ بْنُ عَمْرٍو الْفُقَيْمِيُّ عَنْ أَبِي الْقَاسِمِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِيِّ عَنِ الْفَتْحِ بْنِ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيِّ قَالَ لَقِيتُهُ ع عَلَى الطَّرِيقِ عِنْدَ مُنْصَرَفِي مِنْ مَكَّةَ إِلَى خُرَاسَانَ وَ هُوَ سَائِرٌ إِلَى الْعِرَاقِ فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ مَنِ اتَّقَى اللَّهَ يُتَّقَى وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ يُطَاعُ فَتَلَطَّفْتُ فِي الْوُصُولِ إِلَيْهِ فَوَصَلْتُ فَسَلَّمْتُ فَرَدَّ عَلَيَّ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ يَا فَتْحُ مَنْ أَرْضَى الْخَالِقَ لَمْ يُبَالِ بِسَخَطِ الْمَخْلُوقِ وَ مَنْ أَسْخَطَ الْخَالِقَ فَقَمِنٌ أَنْ يُسَلَّطَ عَلَيْهِ سَخَطُ الْمَخْلُوقِ وَ إِنَّ الْخَالِقَ لَا يُوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَنَّى يُوصَفُ الَّذِي تَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِكَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِهِ جَلَّ عَمَّا وَصَفَهُ الْوَاصِفُونَ وَ تَعَالَى عَمَّا يَنْعَتُهُ النَّاعِتُونَ نَأَى فِي قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِي نَأْيِهِ فَهُوَ فِي بُعْدِهِ قَرِيبٌ وَ فِي قُرْبِهِ بَعِيدٌ كَيَّفَ الْكَيْفَ فَلَا يُقَالُ لَهُ كَيْفَ وَ أَيَّنَ الْأَيْنَ فَلَا يُقَالُ لَهُ أَيْنَ إِذْ هُوَ مُبْدِعُ الْكَيْفُوفِيَّةِ وَ الْأَيْنُونِيَّةِ يَا فَتْحُ كُلُّ جِسْمٍ مُغَذًّى بِغِذَاءٍ إِلَّا الْخَالِقَ الرَّزَّاقَ فَإِنَّهُ جَسَّمَ الْأَجْسَامَ وَ هُوَ لَيْسَ بِجِسْمٍ وَ لَا صُورَةٍ لَمْ يَتَجَزَّأْ وَ لَمْ يَتَنَاهَ وَ لَمْ يَتَزَايَدْ وَ لَمْ يَتَنَاقَصْ مُبَرَّأٌ مِنْ ذَاتِ مَا رَكَّبَ فِي ذَاتِ مَنْ جَسَّمَهُ- وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ. لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ مُنْشِئُ الْأَشْيَاءِ وَ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ مُصَوِّرُ الصُّوَرِ- لَوْ كَانَ كَمَا يَقُولُ الْمُشَبِّهَةُ لَمْ يُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ وَ لَا الرَّازِقُ مِنَ الْمَرْزُوقِ وَ لَا الْمُنْشِئُ مِنَ الْمُنْشَأِ لَكِنَّهُ الْمُنْشِئُ فَرَّقَ بَيْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ شَيَّئَهُ وَ بَيْنَهُ إِذْ كَانَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ قُلْتُ فَاللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فَلَيْسَ قَدْ تَشَابَهَتِ الْوَحْدَانِيَّةُ فَقَالَ أَحَلْتَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ إِنَّمَا التَّشْبِيهُ فِي الْمَعَانِي فَأَمَّا فِي الْأَسْمَاءِ فَهِيَ وَاحِدَةٌ وَ هِيَ دَلَالَةٌ عَلَى الْمُسَمَّى وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِنْسَانَ وَ إِنْ قِيلَ وَاحِدٌ فَإِنَّهُ يُخْبَرُ أَنَّهُ جُثَّةٌ وَاحِدَةٌ وَ لَيْسَ بِاثْنَيْنِ وَ الْإِنْسَانُ نَفْسُهُ لَيْسَ بِوَاحِدٍ لِأَنَّ أَعْضَاءَهُ مُخْتَلِفَةٌ وَ أَلْوَانَهُ مُخْتَلِفَةٌ غَيْرُ وَاحِدَةٍ وَ هُوَ أَجْزَاءٌ مُجَزَّأَةٌ لَيْسَ سَوَاءً دَمُهُ غَيْرُ لَحْمِهِ وَ لَحْمُهُ غَيْرُ دَمِهِ وَ عَصَبُهُ غَيْرُ عُرُوقِهِ وَ شَعْرُهُ غَيْرُ بَشَرِهِ وَ سَوَادُهُ غَيْرُ بَيَاضِهِ وَ كَذَلِكَ سَائِرُ جَمِيعِ الْخَلْقِ فَالْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فِي الِاسْمِ لَا وَاحِدٌ فِي الْمَعْنَى وَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَاحِدٌ لَا وَاحِدَ غَيْرُهُ وَ لَا اخْتِلَافَ فِيهِ وَ لَا تَفَاوُتَ وَ لَا زِيَادَةَ وَ لَا نُقْصَانَ فَأَمَّا الْإِنْسَانُ الْمَخْلُوقُ الْمَصْنُوعُ الْمُؤَلَّفُ- فَمِنْ أَجْزَاءٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ جَوَاهِرَ شَتَّى غَيْرَ أَنَّهُ بِالاجْتِمَاعِ شَيْءٌ وَاحِدٌ قُلْتُ فَقَوْلُكَ اللَّطِيفُ فَسِّرْهُ لِي فَإِنِّي أَعْلَمُ أَنَّ لُطْفَهُ خِلَافُ لُطْفِ غَيْرِهِ لِلْفَصْلِ غَيْرَ أَنِّي أُحِبُّ أَنْ تَشْرَحَ لِي فَقَالَ يَا فَتْحُ إِنَّمَا قُلْتُ اللَّطِيفُ لِلْخَلْقِ اللَّطِيفِ وَ لِعِلْمِهِ بِالشَّيْءِ اللَّطِيفِ أَ لَا تَرَى إِلَى أَثَرِ صُنْعِهِ فِي النَّبَاتِ اللَّطِيفِ وَ غَيْرِ اللَّطِيفِ وَ فِي الْخَلْقِ اللَّطِيفِ مِنْ أَجْسَامِ الْحَيَوَانِ مِنَ الْجِرْجِسِ وَ الْبَعُوضِ وَ مَا هُوَ أَصْغَرُ مِنْهُمَا مِمَّا لَا يَكَادُ تَسْتَبِينُهُ الْعُيُونُ بَلْ لَا يَكَادُ يُسْتَبَانُ لِصِغَرِهِ الذَّكَرُ مِنَ الْأُنْثَى وَ الْمَوْلُودُ مِنَ الْقَدِيمِ فَلَمَّا رَأَيْنَا صِغَرَ ذَلِكَ فِي لُطْفِهِ وَ اهْتِدَاءَهُ لِلسِّفَادِ وَ الْهَرَبِ مِنَ الْمَوْتِ وَ الْجَمْعَ لِمَا يُصْلِحُهُ بِمَا فِي لُجَجِ الْبِحَارِ وَ مَا فِي لِحَاءِ الْأَشْجَارِ وَ الْمَفَاوِزِ وَ الْقِفَارِ وَ إِفْهَامَ بَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ مَنْطِقَهَا وَ مَا تَفْهَمُ بِهِ أَوْلَادُهَا عَنْهَا وَ نَقْلَهَا الْغِذَاءَ إِلَيْهَا ثُمَّ تَأْلِيفَ أَلْوَانِهَا حُمْرَةٍ مَعَ صُفْرَةٍ وَ بَيَاضٍ مَعَ حُمْرَةٍ عَلِمْنَا أَنَّ خَالِقَ هَذَا الْخَلْقِ لَطِيفٌ وَ أَنَّ كُلَّ صَانِعِ شَيْءٍ فَمِنْ شَيْءٍ صَنَعَ وَ اللَّهُ الْخَالِقُ اللَّطِيفُ الْجَلِيلُ خَلَقَ وَ صَنَعَ لَا مِنْ شَيْءٍ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ غَيْرُ الْخَالِقِ الْجَلِيلِ خَالِقٌ- قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ- فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ فَقَدْ أَخْبَرَ أَنَّ فِي عِبَادِهِ خَالِقِينَ مِنْهُمْ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ خَلَقَ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِ اللَّهِ فَنَفَخَ فِيهِ فَصَارَ طَائِراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ السَّامِرِيُّ خَلَقَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ قُلْتُ إِنَّ عِيسَى خَلَقَ مِنَ الطِّينِ طَيْراً- دَلِيلًا عَلَى نُبُوَّتِهِ وَ السَّامِرِيَّ خَلَقَ عِجْلًا جَسَداً لِنَقْضِ نُبُوَّةِ مُوسَى ع وَ شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَكُونَ ذَلِكَ كَذَلِكَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْعَجَبُ فَقَالَ وَيْحَكَ يَا فَتْحُ إِنَّ لِلَّهِ إِرَادَتَيْنِ وَ مَشِيَّتَيْنِ إِرَادَةَ حَتْمٍ وَ إِرَادَةَ عَزْمٍ يَنْهَى وَ هُوَ يَشَاءُ وَ يَأْمُرُ وَ هُوَ لَا يَشَاءُ أَ وَ مَا رَأَيْتَ أَنَّهُ نَهَى آدَمَ وَ زَوْجَتَهُ عَنْ أَنْ يَأْكُلَا مِنَ الشَّجَرَةِ وَ هُوَ شَاءَ ذَلِكَ وَ لَوْ لَمْ يَشَأْ لَمْ يَأْكُلَا وَ لَوْ أَكَلَا لَغَلَبَتْ مَشِيَّتُهُمَا مَشِيَّةَ اللَّهِ وَ أَمَرَ إِبْرَاهِيمَ بِذَبْحِ ابْنِهِ إِسْمَاعِيلَ ع وَ شَاءَ أَنْ لَا يَذْبَحَهُ وَ لَوْ لَمْ يَشَأْ أَنْ لَا يَذْبَحَهُ لَغَلَبَتْ مَشِيَّةُ إِبْرَاهِيمَ مَشِيَّةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- قُلْتُ فَرَّجْتَ عَنِّي فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكَ غَيْرَ أَنَّكَ قُلْتَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ سَمِيعٌ بِالْأُذُنِ وَ بَصِيرٌ بِالْعَيْنِ فَقَالَ إِنَّهُ يَسْمَعُ بِمَا يُبْصِرُ وَ يَرَى بِمَا يَسْمَعُ بَصِيرٌ لَا بِعَيْنٍ مِثْلِ عَيْنِ الْمَخْلُوقِينَ وَ سَمِيعٌ لَا بِمِثْلِ سَمْعِ السَّامِعِينَ لَكِنْ لَمَّا لَمْ يَخْفَ عَلَيْهِ خَافِيَةٌ مِنْ أَثَرِ الذَّرَّةِ السَّوْدَاءِ عَلَى الصَّخْرَةِ الصَّمَّاءِ فِي اللَّيْلَةِ الظَّلْمَاءِ تَحْتَ الثَّرَى وَ الْبِحَارِ قُلْنَا بَصِيرٌ لَا بِمِثْلِ عَيْنِ الْمَخْلُوقِينَ وَ لَمَّا لَمْ يَشْتَبِهْ عَلَيْهِ ضُرُوبُ اللُّغَاتِ وَ لَمْ يَشْغَلْهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ قُلْنَا سَمِيعٌ لَا مِثْلُ سَمْعِ السَّامِعِينَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ بَقِيَتْ مَسْأَلَةٌ قَالَ هَاتِ لِلَّهِ أَبُوكَ قُلْتُ يَعْلَمُ الْقَدِيمُ الشَّيْءَ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ قَالَ وَيْحَكَ إِنَّ مَسَائِلَكَ لَصَعْبَةٌ أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ يَقُولُ- لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا وَ قَوْلَهُ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ قَالَ يَحْكِي قَوْلَ أَهْلِ النَّارِ- أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ وَ قَالَ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ فَقَدْ عَلِمَ الشَّيْءَ الَّذِي لَمْ يَكُنْ أَنْ لَوْ كَانَ كَيْفَ كَانَ يَكُونُ فَقُمْتُ لِأُقَبِّلَ يَدَهُ وَ رِجْلَهُ فَأَدْنَى رَأْسَهُ فَقَبَّلْتُ وَجْهَهُ وَ رَأْسَهُ وَ خَرَجْتُ وَ بِي مِنَ السُّرُورِ وَ الْفَرَحِ مَا أَعْجِزُ عَنْ وَصْفِهِ لِمَا تَبَيَّنْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَ الْحَظِّ
قال مصنف هذا الكتاب رضي الله عنه إن الله تبارك و تعالى نهى آدم و زوجته عن أن يأكلا من الشجرة و قد علم أنهما يأكلان منها لكنه عز و جل شاء أن لا يحول بينهما و بين الأكل منها بالجبر و القدرة كما منعهما من الأكل منها بالنهي و الزجر فهذا معنى مشيته فيهما و لو شاء عز و جل منعهما من الأكل بالجبر ثم أكلا منها لكانت مشيتهما قد غلبت مشيته كما قال العالم ع تعالى الله عن العجز علوا كبيرا
ترجمه :
18. فتح بن يزيد جرجانى مىگويد: امام رضا (عليه السلام) را در حاليكه از مكه به خراسان مىرفتم، ديدم كه ايشان به سوى عراق مىرفتند و شنيدم كه مىفرمود: كسى كه از خدا بترسد، از او مىترسند و كسى كه از خدا اطاعت كند، از او اطاعت مىكنند. سعى كردم كه خودم را به ايشان برسانم و (در نهايت) رسيدم و سلام كردم. جواب سلام مرا داده و فرمودند: اى فتح! كسى كه خدا را خشنود كند، از ناخشنودى بندگان ترسى ندارد و كسى كه آفريدگار را خشنود سازد شايسته است كه خداوند، خشم آفريدگان خود را نسبت به او از بين ببرد. آفريدگار جز به چيزى كه خودش را وصف مىكند، وصف نمىشود. چگونه او قابل توصيف است در حالى كه حواس از درك او و خيال از رسيدن به او و انديشهها از تعيين او و چشمها از غلبه بر او ناتوان هستند. از آنچه توصيف كنندگان توصيف مىكنند برتر و از آنچه كه ستايش كنندگان ستايش مىكنند، بالاتر است. دورىاش در نزديكى و نزديكىاش در دورى است. پس او در دورىاش نزديك و در نزديكىاش دور مىباشد. به چگونگى، چگونگى بخشيده است؛ پس گفته نمىشود كه او چگونه است؟ و به كجايى، كجايى داده است، پس به او گفته نمىشود كه كجاست؟ زيرا او ايجاد كننده چگونگى و كجايى است. اى فتح! هر جسمى از غذايى استفاده مىكند مگر خداوند روزى دهنده، زيرا او به جسمها جسم بخشيده، و خود نه جسم و نه صورت است، قطعه قطعه نمىشود، پايان نمىپذيرد، اضافه نمىشود، كم نمىگردد، از تركيب شدن در ذاتى كه جسم است به دور مىباشد. او لطيف، آگاه شنونده، بينا، يكتا، يگانه و بىنياز است. كسى را به دنيا نياورده و از كسى، متولد نشده است، كسى همتاى او نيست. ايجاد كننده چيزها، تجسم بخش جسمها، تصوير كننده چهرههاست و اگر چنان بود كه تشبيه كنندگان مىگويند، آفريدگار از آفريده شده، روزى دهنده از روزى داده شده و ايجاد كننده از ايجاد شده شناخته نمىشد. ولى او ايجاد كننده است و ميان خود و به آنچه كه جسم، صورت و حقيقت داده، فرق گذاشته است، زيرا به چيزى شباهت ندارد. عرض كردم: خدا يكى و انسان هم يكى است. آيا در اين صورت در يكى بودن مساوى نيستند؟ فرمودند: خداوند تو را نگه دارد. موضوع محالى را بيان كردى. شباهت و همانندى در معانى است، ولى نامها يكى هستند كه دلالت بر نامبرده مىكنند. در انسان كه گفته مىشود يكى است يعنى اين كه يك جسم داشته و دو جسم ندارد، ولى داراى اجزايى جدا بوده و مثل هم نيست، خونش غير از گوشتش، گوشتش غير از خونش، رگش غير از عروقش، موهايش غير از پوستش، سياهى او غير از سفيدىاش است و قسمتهاى ديگر بدنش با هم متفاوت است. پس انسان در نام يكى است نه در معنا، ولى خداوند يكى است و غير از او خدايى نيست. در او دگرگونى راه ندارد و تفاوتى به زيادى يا كمى نيست. بنابراين انسان از تكههاى گوناگون جوهر كه با جمع شدن با يكديگر يك چيز شده است؛ آفريده شده است. عرض كردم: كلمه زيبايى در كلام شما بود، آن را براى من توضيح دهيد. مىدانم كه به دليل تفاوت، لطف خداوند غير از لطف ديگران است، اما دوست دارم كه بيشتر توضيح بدهيد. اى فتح! اينكه گفتم خداوند لطيف است يعنى براى آفريدهها لطيف است و به چيزهاى لطيف آگاهى دارد. آيا به آثار آفريدن او در گياهان لطيف و غير لطيف نگاه نمىكنى؟ و به آفرينش ظريف در حيوانى مثل جيرجيرك، پشه و چيزهاى كوچكتر از آنها، يعنى آفريدههايى كه با چشم ديده نمىشوند و حتى به خاطر كوچكى، نر و ماده و قديم و جديد آن تشخيص داده نمىشود، نگاه نمىكنى؟ زمانى كه موجودات كوچك با اين همه ظرافت و آگاهى نسبت به جفتگيرى و فرار از مرگشان و نيز آماده شدن آنچه كه به صلاحشان است در عمق درياها و يا در درون درختان و صحرا و بيابانها و فهميدن سخن يكديگر و شناخت فرزندانشان و آوردن غذا براى آنها و نيز تركيب رنگ هايشان كه سرخى با زردى و سفيدى با سرخى تركيب مىشود، نگاه مىكنيم، مىفهميم كه آفريننده اين موجودات، لطيف است. ديگر آن كه هر سازنده لطيفى آن را از چيزى مىسازد و خداوند آفريدگار لطيف و بزرگ از غير آن چيز آفريده و ساخته است. عرض كردم: فداى شما شوم! آيا غير از آفريدگار بزرگ آفريدگارى هست؟ فرمود: خداوند مىفرمايد: بر خداوند مبارك باد كه بهترين آفرينندگان است.(15) او خود مىگويد كه در ميان بندگانش آفرينندههايى مانند عيسى بن مريم وجود دارد كه با اجازه خدا از گِل، شكل پرندهاى را مىساخت و سپس در آن مىدميد و به اذن خداوند تبديل به پرنده (زنده) مىشد و سامرى براى مردم جسم گاوى كه صدا مىكرد ساخت. عرض كردم: عيسى (عليه السلام) از گِل پرندهاى ساخت، تا شاهد پيامبرىاش باشد و سامرى جسم گاوى ساخت تا پيامبرى موسى (عليه السلام) را انكار كند. فرمود: اى فتح! خداوند دو اراده دارد: (يكى) اراده حتمى و ديگر ارادهاى كه نهى مىكند ولى مىخواهد. دستور مىدهد اما نمىخواهد. مگر نديدى كه خداوند، آدم و همسرش را از خوردن ميوه درخت نهى كرد، ولى خواست و اگر نمىخواست، آن دو نمىخوردند و اگر مىخوردند اراده آن دو، بر اراده خداوند پيروز مىشد؛ و به ابراهيم (عليه السلام) دستور داد فرزندش را قربانى كند ولى خواست كه او قربانى نشود و اگر نمىخواست كه او قربانى نشود اراده ابراهيم (عليه السلام) بر اراده خداوند پيروز مىشد. عرض كردم: خداوند مشكلات شما را برطرف سازد، همان طورى كه مشكل مرا برطرف ساختيد. شما فرموديد كه خداوند شنوا و بيناست. آيا شنونده به گوش و بينا به چشم است؟ آن حضرت فرمودند: او مىشنود به آنچه كه مىبيند و مىبيند به آنچه مىشنود. بيناست نه به چشم مثل چشم بندگان. و شنونده است نه مثل شنيدن شنوندگان، از كسى كه از جاى پاى مورچهاى سياه بر روى سنگى بى صدا در شب تاريك در زير زمين و دريا بر خداوند پوشيده نمىماند، مىگوييم كه او بيناست، اما نه مثل چشم آفريدهها. و از آن جايى كه گوناگونى زبانها موجب اشتباه او نمىگردد و شنيدن از يكى، او را از شنيدن ديگران منع نمىكند مىگوييم، شنونده است، اما نه مثل شنيدن شنوندگان. عرض كردم: فداى شما شوم يك موضوع ديگر مانده است.
فرمودند: خداوند پدرت را بيامرزد، آن را بگو.
عرض كردم: آيا قديم يعنى خداوند چيزى كه نبوده است را مىداند كه اگر بود شود، چگونه خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: واى بر تو! پرسشهاى تو دشوار است. (بوى كفر مىدهد.) مگر نشنيدهاى كه خداوند مىفرمايد: اگر در آسمان و زمين خدايى غير از خداى يگانه بود، هر دو نابود مىشدند.(16) و نيز فرموده است: ما را از اين مكان بيرون ببر تا كار خوب انجام دهيم، غير از كارهايى كه انجام داديم.(17) و فرمود: اگر به دنيا بازگردانده شوند به آنچه از آن نهى شدهاند، باز مىگشتند.(18) پس او چيزى را كه نبود مىدانست كه اگر بود شود چگونه خواهد بود. برخاستم تا دست و پاى آن حضرت را ببوسم. سر مبارك را جلو آورد و صورت و سر (مبارك) ايشان را بوسيدم و از نزد ايشان خارج شدم، در حالى كه از توفيقى كه به من داده شده بود، آن چنان خوشحال بودم كه نمىتوان وصف كرد.
شيخ صدوق رحمه الله نويسنده كتاب مىگويد: خداوند، حضرت آدم (عليه السلام) و همسرش را از خوردن درخت نهى كرد ولى مىدانست كه آن دو از آن مىخورند؛ با اين حال با قدرت خود، بين آن دو و خوردن آن درخت، مانع نشد، اما با نهى و منع از خوردن، از آن درخت منعشان كرد. اين معناى خواست خدا درباره آن دو بود و اگر خداوند مىخواست به زور آن دو را از خوردن منع و آن دو از آن بخورند، در اين صورت همان گونه كه امام فرموده است: خواست آن دو بر خواست خداوند پيروز مىشد و خداوند از ناتوان شدن بالاتر است.
19 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِيُّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ إِلَهِي تَاهَتْ أَوْهَامُ الْمُتَوَهِّمِينَ وَ قَصُرَ طَرْفُ الطَّارِفِينَ وَ تَلَاشَتْ أَوْصَافُ الْوَاصِفِينَ وَ اضْمَحَلَّتْ أَقَاوِيلُ الْمُبْطِلِينَ عَنِ الدَّرْكِ لِعَجِيبِ شَأْنِكَ أَوِ الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ إِلَى عُلُوِّكَ فَأَنْتَ فِي الْمَكَانِ الَّذِي لَا يَتَنَاهَى وَ لَمْ تَقَعْ عَلَيْكَ عُيُونٌ بِإِشَارَةٍ وَ لَا عِبَارَةٍ هَيْهَاتَ ثُمَّ هَيْهَاتَ يَا أَوَّلِيُّ يَا وَحْدَانِيُّ يَا فَرْدَانِيُّ شَمَخْتَ فِي الْعُلُوِّ بِعِزِّ الْكِبْرِ وَ ارْتَفَعْتَ مِنْ وَرَاءِ كُلِّ غَوْرَةٍ وَ نِهَايَةٍ بِجَبَرُوتِ الْفَخْرِ
ترجمه :
19. سهل بن زياد از امام هادى (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: پروردگارا! خيال خيال پردازان به كجى رفته و نگاه ناظران ناتوان شده و توصيف توصيف كنندگان درهم ريخته و سخن باطل كنندگان، از درك جايگاه دست نيافتنى تو نابود شده است. آيا دست يابى به اوج قدرت تو امكان دارد در حالى كه تو در جايگاه بىپايان هستى، و چشمى با اشاره و كلامى بر تو قرار نمىگيرد، هرگز و باز هم هرگز اى نخستين! اى يگانه! اى فرد! به بزرگى جايگاهت از همه برترى، و به جبروت افتخارت از هر نهايتى، بالاترى.
20 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو سُمَيْنَةَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ مِنْ عُلَمَاءِ أَهْلِ الشَّامِ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع فَقَالَ جِئْتُ أَسْأَلُكَ عَنْ مَسْأَلَةٍ لَمْ أَجِدْ أَحَداً يُفَسِّرُهَا لِي وَ قَدْ سَأَلْتُ ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ كُلُّ صِنْفٍ غَيْرَ مَا قَالَ الآْخَرُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع وَ مَا ذَلِكَ فَقَالَ أَسْأَلُكَ مَا أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ خَلْقِهِ فَإِنَّ بَعْضَ مَنْ سَأَلْتُهُ قَالَ الْقُدْرَةُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الْعِلْمُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الرُّوحُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع مَا قَالُوا شَيْئاً أُخْبِرُكَ أَنَّ اللَّهَ عَلَا ذِكْرُهُ كَانَ وَ لَا شَيْءَ غَيْرُهُ وَ كَانَ عَزِيزاً وَ لَا عِزَّ لِأَنَّهُ كَانَ قَبْلَ عِزِّهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ- سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ كَانَ خَالِقاً وَ لَا مَخْلُوقَ فَأَوَّلُ شَيْءٍ خَلَقَهُ مِنْ خَلْقِهِ الشَّيْءُ الَّذِي جَمِيعُ الْأَشْيَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ فَقَالَ السَّائِلُ فَالشَّيْءُ خَلَقَهُ مِنْ شَيْءٍ أَوْ مِنْ لَا شَيْءٍ فَقَالَ خَلَقَ الشَّيْءَ لَا مِنْ شَيْءٍ كَانَ قَبْلَهُ وَ لَوْ خَلَقَ الشَّيْءَ مِنْ شَيْءٍ إِذاً لَمْ يَكُنْ لَهُ انْقِطَاعٌ أَبَداً وَ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ إِذاً وَ مَعَهُ شَيْءٌ وَ لَكِنْ كَانَ اللَّهُ وَ لَا شَيْءَ مَعَهُ فَخَلَقَ الشَّيْءَ الَّذِي جَمِيعُ الْأَشْيَاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ
ترجمه :
20. جابر جعفى ميگويد: مردى از دانشمندان شام به نزد امام باقر (عليه السلام) آمد و عرض كرد: به نزد شما آمدهام تا سوالى بپرسم و كسى را پيدا نكردم كه توضيح آن را براى من بگويد. از سه گروه از مردم (دانشمند) سوال خود را پرسيدم كه هر گروهى برخلاف ديگرى پاسخ مرا داد. امام باقر (عليه السلام) فرمود: سوال تو چيست؟ آن مرد عرض كرد: از شما مىخواهم كه بفرماييد اولين چيزى كه خداوند آفريد، چه بود؟ عدهاى مىگويند: قدرت. گروهى مىگويند: علم و ديگران مىگويند: روح بوده است. امام باقر (عليه السلام) فرمود: چيزى به تو نگفتند (حقيقت مسئله را به تو بازگو نكردهاند) و من به تو مىگويم: خداوند بود و چيزى جز او نبود. هنگامى كه عزتى نبود عزيز بود، چون او قبل از عزت بوده است. و اين معناى سخن خداوند است كه فرموده است: پروردگار تو پاك است همان پروردگارى كه از آنچه وصف مىكنند برتر است.(19)هنگامى كه آفريدهاى نبود او آفريدگار بود. نخستين چيزى كه آفريد آن بود كه همه اشياء از او است و آن، آب است. پرسش كننده پرسيد: آيا چيز را از چيزى آفريد و يا از غير چيز؟ فرمود: چيزها را از چيز قبلى نيافريد و اگر آن چيز را از چيزى مىآفريد، ديگر براى آن پايانى نبود و در اين صورت تا خدا بود، آن چيز هم همراهش بود، در حالى كه خدا بود و چيزى با او نبود. پس چيزى را آفريد كه همه چيزها را از آن آفريده است پس آن، آب است.
21 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع يَقُولُ فِي سُجُودِهِ يَا مَنْ عَلَا فَلَا شَيْءَ فَوْقَهُ يَا مَنْ دَنَا فَلَا شَيْءَ دُونَهُ اغْفِرْ لِي وَ لِأَصْحَابِي
ترجمه :
21. ابراهيم بن عبدالحميد مىگويد: شنيدم كه امام موسى كاظم (عليه السلام) در سجده مىفرمايد: اى كسى كه بالايى و چيزى بالاتر از آن نيست. اى كسى كه نزديكى و چيزى نزديكتر از او نيست. من و يارانم را ببخش.
22 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ بِشْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ الْعَمِّيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ فِي الرُّبُوبِيَّةِ الْعُظْمَى وَ الْإِلَهِيَّةِ الْكُبْرَى لَا يُكَوِّنُ الشَّيْءَ لَا مِنْ شَيْءٍ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا يَنْقُلُ الشَّيْءَ مِنْ جَوْهَرِيَّتِهِ إِلَى جَوْهَرٍ آخَرَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَا يَنْقُلُ الشَّيْءَ مِنَ الْوُجُودِ إِلَى الْعَدَمِ إِلَّا اللَّهُ
ترجمه :
22. عبدالله بن سنان مىگويد: امام صادق (عليه السلام) درباره پروردگارى بزرگ و خداوندى برتر فرمودند: هيچ چيز غير از خداوند، چيزى را از ناچيز به وجود نياورده است و جز او هيچ چيزى جوهر را از جوهريت خود به جوهريتى ديگر منتقل نكرده است، و به جز خداوند كسى چيزى را از وجود به نيستى انتقال نداده است.
23 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنِ الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَا آمَنَ بِي مَنْ فَسَّرَ بِرَأْيِهِ كَلَامِي وَ مَا عَرَفَنِي مَنْ شَبَّهَنِي بِخَلْقِي وَ مَا عَلَى دِينِي مَنِ اسْتَعْمَلَ الْقِيَاسَ فِي دِينِي
ترجمه :
23. از امام على (عليه السلام) روايت شده است كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) مىفرمايد: خداوند متعال فرموده است: كسى كه سخن مرا با نظر دل خواه خود توضيح دهد، به من ايمان نياورده و كسى كه مرا به مخلوقاتم شبيه بداند، مرا نشناخته است و كسى كه در دين من قياس كند، بر دين من نخواهد بود.
24 حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِيُّ الرَّازِيُّ الْعَدْلُ بِبَلْخٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مَهْرَوَيْهِ الْقَزْوِينِيُّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَيْمَانَ الْفَرَّاءِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص التَّوْحِيدُ نِصْفُ الدِّينِ وَ اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ
ترجمه :
24. امام على (عليه السلام) از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نقل مىكنند كه آن حضرت فرمودند: يگانه دانستن خداوند، نصف دين است و با صدقه دادن روزى را، به طرف خود بكشانيد.
25 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع يَقُولُ مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِكٌ وَ مَنْ وَصَفَهُ بِالْمَكَانِ فَهُوَ كَافِرٌ وَ مَنْ نَسَبَ إِلَيْهِ مَا نَهَى عَنْهُ فَهُوَ كَاذِبٌ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الآْيَةَ- إِنَّما يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْكاذِبُونَ
ترجمه :
25. داوود بن قاسم مىگويد: از امام رضا (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: كسى كه خداوند را به مخلوقاتش تشبيه كند، مشرك است و كسى كه او را به مكانى توصيف نمايد، كافر است و كسى كه آنچه از آن نهى شده است را به خداوند نسبت بدهد، دروغ گو است. سپس آن حضرت اين آيه را تلاوت فرمودند: كسانى (به خداوند) نسبت دروغ مىدهند كه به آيات الهى ايمان نياوردهاند، و اين گروه دروغ گويان هستند.(20)
26 حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِيدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ الْعَدَوِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْهَيْثَمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الرُّمَّانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع قَالَ خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع النَّاسَ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا مِنْ شَيْءٍ كَانَ وَ لَا مِنْ شَيْءٍ كَوَّنَ مَا قَدْ كَانَ مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوثِ الْأَشْيَاءِ عَلَى أَزَلِيَّتِهِ وَ بِمَا وَسَمَهَا بِهِ مِنَ الْعَجْزِ عَلَى قُدْرَتِهِ وَ بِمَا اضْطَرَّهَا إِلَيْهِ مِنَ الْفَنَاءِ عَلَى دَوَامِهِ لَمْ يَخْلُ مِنْهُ مَكَانٌ فَيُدْرَكَ بِأَيْنِيَّةٍ وَ لَا لَهُ شِبْهُ مِثَالٍ فَيُوصَفَ بِكَيْفِيَّةٍ وَ لَمْ يَغِبْ عَنْ عِلْمِهِ شَيْءٌ فَيُعْلَمَ بِحَيْثِيَّةٍ مُبَايِنٌ لِجَمِيعِ مَا أَحْدَثَ فِي الصِّفَاتِ وَ مُمْتَنِعٌ عَنِ الْإِدْرَاكِ بِمَا ابْتَدَعَ مِنْ تَصْرِيفِ الذَّوَاتِ وَ خَارِجٌ بِالْكِبْرِيَاءِ وَ الْعَظَمَةِ مِنْ جَمِيعِ تَصَرُّفِ الْحَالاتِ مُحَرَّمٌ عَلَى بَوَارِعِ ثَاقِبَاتِ الْفِطَنِ تَحْدِيدُهُ وَ عَلَى عَوَامِقِ نَاقِبَاتِ الْفِكْرِ تَكْيِيفُهُ وَ عَلَى غَوَائِصِ سَابِحَاتِ الْفِطَرِ تَصْوِيرُهُ لَا تَحْوِيهِ الْأَمَاكِنُ لِعَظَمَتِهِ وَ لَا تَذْرَعُهُ الْمَقَادِيرُ لِجَلَالِهِ وَ لَا تَقْطَعُهُ الْمَقَايِيسُ لِكِبْرِيَائِهِ- مُمْتَنِعٌ عَنِ الْأَوْهَامِ أَنْ تَكْتَنِهَهُ وَ عَنِ الْأَفْهَامِ أَنْ تَسْتَغْرِقَهُ وَ عَنِ الْأَذْهَانِ أَنْ تُمَثِّلَهُ قَدْ يَئِسَتْ مِنِ اسْتِنْبَاطِ الْإِحَاطَةِ بِهِ طَوَامِحُ الْعُقُولِ وَ نَضَبَتْ عَنِ الْإِشَارَةِ إِلَيْهِ بِالاكْتِنَاهِ بِحَارُ الْعُلُومِ وَ رَجَعَتْ بِالصُّغْرِ عَنِ السُّمُوِّ إِلَى وَصْفِ قُدْرَتِهِ لَطَائِفُ الْخُصُومِ وَاحِدٌ لَا مِنْ عَدَدٍ وَ دَائِمٌ لَا بِأَمَدٍ وَ قَائِمٌ لَا بِعَمَدٍ لَيْسَ بِجِنْسٍ فَتُعَادِلَهُ الْأَجْنَاسُ وَ لَا بِشَبَحٍ فَتُضَارِعَهُ الْأَشْبَاحُ وَ لَا كَالْأَشْيَاءِ فَتَقَعَ عَلَيْهِ الصِّفَاتُ قَدْ ضَلَّتِ الْعُقُولُ فِي أَمْوَاجِ تَيَّارِ إِدْرَاكِهِ وَ تَحَيَّرَتِ الْأَوْهَامُ عَنْ إِحَاطَةِ ذِكْرِ أَزَلِيَّتِهِ وَ حَصِرَتِ الْأَفْهَامُ عَنِ اسْتِشْعَارِ وَصْفِ قُدْرَتِهِ وَ غَرِقَتِ الْأَذْهَانُ فِي لُجَجِ أَفْلَاكِ مَلَكُوتِهِ مُقْتَدِرٌ بِالآْلَاءِ وَ مُمْتَنِعٌ بِالْكِبْرِيَاءِ وَ مُتَمَلِّكٌ عَلَى الْأَشْيَاءِ فَلَا دَهْرٌ يُخْلِقُهُ وَ لَا وَصْفٌ يُحِيطُ بِهِ قَدْ خَضَعَتْ لَهُ ثَوَابِتُ الصِّعَابِ فِي مَحَلِّ تُخُومِ قَرَارِهَا وَ أَذْعَنَتْ لَهُ رَوَاصِنُ الْأَسْبَابِ فِي مُنْتَهَى شَوَاهِقِ أَقْطَارِهَا مُسْتَشْهِدٌ بِكُلِّيَّةِ الْأَجْنَاسِ عَلَى رُبُوبِيَّتِهِ وَ بِعَجْزِهَا عَلَى قُدْرَتِهِ وَ بِفُطُورِهَا عَلَى قِدْمَتِهِ وَ بِزَوَالِهَا عَلَى بَقَائِهِ فَلَا لَهَا مَحِيصٌ عَنْ إِدْرَاكِهِ إِيَّاهَا وَ لَا خُرُوجٌ مِنْ إِحَاطَتِهِ بِهَا وَ لَا احْتِجَابٌ عَنْ إِحْصَائِهِ لَهَا وَ لَا امْتِنَاعٌ مِنْ قُدْرَتِهِ عَلَيْهَا- كَفَى بِإِتْقَانِ الصُّنْعِ لَهَا آيَةً وَ بِمَرْكَبِ الطَّبْعِ عَلَيْهَا دَلَالَةً وَ بِحُدُوثِ الْفِطَرِ عَلَيْهَا قِدْمَةً وَ بِإِحْكَامِ الصَّنْعَةِ لَهَا عِبْرَةً فَلَا إِلَيْهِ حَدٌّ مَنْسُوبٌ وَ لَا لَهُ مَثَلٌ مَضْرُوبٌ وَ لَا شَيْءٌ عَنْهُ مَحْجُوبٌ تَعَالَى عَنْ ضَرْبِ الْأَمْثَالِ وَ الصِّفَاتِ الْمَخْلُوقَةِ عُلُوّاً كَبِيراً وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِيمَاناً بِرُبُوبِيَّتِهِ وَ خِلَافاً عَلَى مَنْ أَنْكَرَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ الْمُقَرُّ فِي خَيْرِ مُسْتَقَرٍّ الْمُتَنَاسَخُ مِنْ أَكَارِمِ الْأَصْلَابِ وَ مُطَهَّرَاتِ الْأَرْحَامِ الْمُخْرَجُ مِنْ أَكْرَمِ الْمَعَادِنِ مَحْتِداً وَ أَفْضَلِ الْمَنَابِتِ مَنْبِتاً مِنْ أَمْنَعِ ذِرْوَةٍ وَ أَعَزِّ أَرُومَةٍ مِنَ الشَّجَرَةِ الَّتِي صَاغَ اللَّهُ مِنْهَا أَنْبِيَاءَهُ وَ انْتَجَبَ مِنْهَا أُمَنَاءَهُ الطَّيِّبَةَ الْعُودِ الْمُعْتَدِلَةَ الْعَمُودِ الْبَاسِقَةَ الْفُرُوعِ النَّاضِرَةَ الْغُصُونِ الْيَانِعَةَ الثِّمَارِ الْكَرِيمَةَ الْحَشَا فِي كَرْمٍ غُرِسَتْ وَ فِي حَرَمٍ أُنْبِتَتْ وَ فِيهِ تَشَعَّبَتْ وَ أَثْمَرَتْ وَ عَزَّتْ وَ امْتَنَعَتْ فَسَمَتْ بِهِ وَ شَمَخَتْ حَتَّى أَكْرَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالرُّوحِ الْأَمِينِ وَ النُّورِ الْمُبِينِ وَ الْكِتَابِ الْمُسْتَبِينِ وَ سَخَّرَ لَهُ الْبُرَاقَ وَ صَافَحَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَ أَرْعَبَ بِهِ الْأَبَالِيسَ وَ هَدَمَ بِهِ الْأَصْنَامَ وَ الآْلِهَةَ الْمَعْبُودَةَ دُونَهُ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ وَ سِيرَتُهُ الْعَدْلُ وَ حُكْمُهُ الْحَقُّ صَدَعَ بِمَا أَمَرَهُ رَبُّهُ وَ بَلَّغَ مَا حَمَّلَهُ حَتَّى أَفْصَحَ بِالتَّوْحِيدِ دَعْوَتَهُ وَ أَظْهَرَ فِي الْخَلْقِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ حَتَّى خَلَصَتْ لَهُ الْوَحْدَانِيَّةُ وَ صَفَتْ لَهُ الرُّبُوبِيَّةُ وَ أَظْهَرَ اللَّهُ بِالتَّوْحِيدِ حُجَّتَهُ وَ أَعْلَى بِالْإِسْلَامِ دَرَجَتَهُ وَ اخْتَارَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّهِ مَا عِنْدَهُ مِنَ الرَّوْحِ وَ الدَّرَجَةِ وَ الْوَسِيلَةِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ عَدَدَ مَا صَلَّى عَلَى أَنْبِيَائِهِ الْمُرْسَلِينَ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ
ترجمه :
26. امام حسين (عليه السلام) فرمودند: اميرالمؤمنين على (عليه السلام) براى مردم در مسجد كوفه خطبه خواندند و فرمودند: ستايش مخصوص خداوندى است كه خود از چيزى به وجود نيامده و آنچه هست، از چيزى به وجود نياورده است، كسى كه ايجاد شدن چيزها را بر ازلى بودن خود و ناتوانى را كه در چيزها نهاده بر قدرت خود و نابودى حتمى آنها را بر هميشگى خود، شاهد آورده است هيچ جايى از او خالى نيست تا او به مكان داشتن شناخته شود و براى او هيچ مثالى نيست تا به چگونگى داشتن توصيف شود و از هيچ چيزى پنهان نيست تا بوسيله آن شناخته شود. در همه خصوصيات با آنچه آفريده، متفاوت است و به خاطر تحولى كه در ذات موجودات قرار داده، درك ذات او ممكن نيست و او به خاطر بزرگىاش، از هر نوع تغيير حالت، به دور است. تعريف او به پيروز شدن بر موجودات تيزهوش، بودن او بر فكرهاى تابان و تصور صورت او بر عميق گران، حرام است. به خاطر بزرگىاى كه دارد، مكانها او را در خود نمىگيرند و به خاطر جلالش، اندازهها او را درك نمىكنند و به خاطر عظمتش، اندازهها نمىتوانند او را دربر بگيرند. انديشهها به عمق او نمىرسند و ذهنها او را در بر نمىگيرند و فكرها او را تصور نمىكنند. بلند پروازىهاى فكر، از رسيدن به احاطه بر او نا اميد و درياهاى دانش، از اشاره به عمق او خشك شدهاند و مردان دقيق علم، از وصف قدرتش، با ناتوانى برگشتهاند. او يكى است نه از جهت عدد. و هميشگى است نه از جهت زمان. و برپاست نه بر اساس تكيه داشتن. جنس نيست تا اجناس به او شبيه باشند و شخص نيست تا اشخاص مثل او گردند و مثل چيزها نيست تا ويژگىها بر او صدق كنند. انديشهها در قله درك او گمراه و خيال از احاطه داشتن بر ذهن ازلى او سرگردان، انديشهها از درك اوصاف قدرتش ناتوان و ذهنها در امواج خروشان قدرت او غرق هستند. بر همه نعمتها تواناست و كسى نمىتواند به حريم بزرگى او برسد و صاحب اختيار همه چيز است. نه روزگار او را فرسوده مىسازد و نه زمان او را كهنه مىگرداند و نه هيچ توصيفى او را فرا مىگيرد. گردن گردن كشان، از ريشه در برابر فرمان او فروتن و كوههاى سر به فلك كشيده محكم، در اوج قله خود، در برابر فرمان او رام هستند. همه موجودات را با پروردگارى خويش و ناتوانى آنها را با قدرتش و پيدايش آنها را بر قديم بودنش و نابودى آنها را بر جاودانه بودن خود شاهد گرفته است. پس آنان قدرت درك الهى را ندارند و در خارج شدن از احاطه قدرتش راهى نيست. چيزى از ديوان حساب او پنهان و سرپيچى از قدرت او براى موجودات ممكن نيست. استوارى آفرينش آفريدگان، از نظر نشانه براى او و مركب بودن فطرتها، براى دلالت بر او و پديدار شدن فرسودگى، براى جاودانگى او و قدرت آفرينش او، براى عبرت گرفتن كافى مىباشد. اندازهاى به او نسبت داده نشده و مثالى براى او زده نمىشود و چيزى از او پوشيده نمىماند، او از مثال زده شدن و صفتهاى آفريده شده بالاتر است. با ايمان به خداوند و با اين كه انكار كنندگانى هستند، شهادت مىدهم كه خدايى جز خداى يگانه نيست و شهادت مىدهم كه محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) بنده و فرستاده اوست كه در بهترين جايگاه قرار دارد، و از بهترين صلبها و پاكترين تخم دانها و از عزيزترين معدنها بيرون آمده و در بهترين مكانها پرورش يافته است. از بالاترين قلهها و عزيزترين خواستهها، از درختى كه خداوند، پيامبران را از آن ايجاد كرده با بوى خوش، تنهاى راست، شاخههاى كشيده و چشم نواز، ميوههاى رسيده و اطراف نيكو در عزت كاشته و در مكان امن روياند و در آن جا به شاخه تبديل نمود و به ميوه رساند، عزيز و ارزشمند گردانيد. آن درخت را به وسيله او برترى داد و بلند مرتبه گرداند تا آنكه خداوند به وسيله روح الامين و نور آشكار و كتاب روشن، بزرگش داشت، و اسب براق را براى ايشان رام نمود و فرشتگان با ايشان همراهى كردند و به وسيله او، ابليسها را به ترس انداخته و بتها و خدايان پرستش شده به جاى او را نابود ساخته. سنت او رشد و روش او عدل و حكمتش حق بود، آنچه را پروردگارش دستور داده بود، اعلام كرد و آنچه را كه به آن تكليف كرده بود، به مردم رساند تا آنكه دعوت به يگانگى را آشكار ساخت و در ميان مردم صدا زدند كه خدايى جز خداى يگانه نيست، يگانهاى است كه شريك ندارد (و ادامه داد) تا اينكه يگانگى براى خداوند خالص شد و به پروردگارى توصيف شد و خداوند حجت او را به يگانگى خود آشكار نمود و به وسيله اسلام، درجهاش را بالا برد و خداوند، از روح، اعتبار و ابزار خود براى پيامبر در نظر گرفت و خداوند به عدد درودهايى كه بر تمام پيامبرانش فرستاده، بر او و خاندان پاكش درود بفرستد.
27 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ الْكُلَيْنِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَعْنٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ عَاتِكَةَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ النَّضْرِ الْفِهْرِيِّ عَنْ عَمْرٍو الْأَوْزَاعِيِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي خُطْبَةٍ خَطَبَهَا بَعْدَ مَوْتِ النَّبِيِّ ص بِسَبْعَةِ أَيَّامٍ وَ ذَلِكَ حِينَ فَرَغَ مِنْ جَمْعِ الْقُرْآنِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَعْجَزَ الْأَوْهَامَ أَنْ تَنَالَ إِلَّا وُجُودَهُ وَ حَجَبَ الْعُقُولَ عَنْ أَنْ تَتَخَيَّلَ ذَاتَهُ فِي امْتِنَاعِهَا مِنَ الشَّبَهِ وَ الشَّكْلِ بَلْ هُوَ الَّذِي لَمْ يَتَفَاوَتْ فِي ذَاتِهِ وَ لَمْ يَتَبَعَّضْ بِتَجْزِئَةِ الْعَدَدِ فِي كَمَالِهِ فَارَقَ الْأَشْيَاءَ لَا عَلَى اخْتِلَافِ الْأَمَاكِنِ وَ تَمَكَّنَ مِنْهَا لَا عَلَى الْمُمَازَجَةِ وَ عَلِمَهَا لَا بِأَدَاةٍ لَا يَكُونُ الْعِلْمُ إِلَّا بِهَا وَ لَيْسَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مَعْلُومِهِ عِلْمٌ غَيْرُهُ إِنْ قِيلَ كَانَ فَعَلَى تَأْوِيلِ أَزَلِيَّةِ الْوُجُودِ وَ إِنْ قِيلَ لَمْ يَزَلْ فَعَلَى تَأْوِيلِ نَفْيِ الْعَدَمِ فَسُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى عَنْ قَوْلِ مَنْ عَبَدَ سِوَاهُ وَ اتَّخَذَ إِلَهاً غَيْرَهُ عُلُوّاً كَبِيراً نَحْمَدُهُ بِالْحَمْدِ الَّذِي ارْتَضَاهُ لِخَلْقِهِ وَ أَوْجَبَ قَبُولَهُ عَلَى نَفْسِهِ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ شَهَادَتَانِ تَرْفَعَانِ الْقَوْلَ وَ تُضَاعِفَانِ الْعَمَلَ خَفَّ مِيزَانٌ تُرْفَعَانِ مِنْهُ وَ ثَقُلَ مِيزَانٌ تُوضَعَانِ فِيهِ وَ بِهِمَا الْفَوْزُ بِالْجَنَّةِ وَ النَّجَاةُ مِنَ النَّارِ وَ الْجَوَازُ عَلَى الصِّرَاطِ وَ بِالشَّهَادَتَيْنِ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ بِالصَّلَاةِ يَنَالُونَ الرَّحْمَةَ- فَأَكْثِرُوا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَى نَبِيِّكُمْ وَ آلِهِ- إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا شَرَفَ أَعْلَى مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَا كَرَمَ أَعَزُّ مِنَ التُّقَى وَ لَا مَعْقِلَ أَحْرَزُ مِنَ الْوَرَعِ وَ لَا شَفِيعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَةِ وَ لَا كَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ وَ لَا عِزَّ أَرْفَعُ مِنَ الْحِلْمِ وَ لَا حَسَبَ أَبْلَغُ مِنَ الْأَدَبِ وَ لَا نَسَبَ أَوْضَعُ مِنَ الْغَضَبِ وَ لَا جَمَالَ أَزْيَنُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا سُوءَ أَسْوَءُ مِنَ الْكَذِبِ وَ لَا حَافِظَ أَحْفَظُ مِنَ الصَّمْتِ وَ لَا لِبَاسَ أَجْمَلُ مِنَ الْعَافِيَةِ وَ لَا غَائِبَ أَقْرَبُ مِنَ الْمَوْتِ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ مَنْ مَشَى عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ فَإِنَّهُ يَصِيرُ إِلَى بَطْنِهَا وَ اللَّيْلُ وَ النَّهَارُ مُسْرِعَانِ فِي هَدْمِ الْأَعْمَارِ وَ لِكُلِّ ذِي رَمَقٍ قُوتٌ وَ لِكُلِّ حَبَّةٍ آكِلٌ وَ أَنْتُمْ قُوتُ الْمَوْتِ وَ إِنَّ مَنْ عَرَفَ الْأَيَّامَ لَمْ يَغْفُلْ عَنِ الِاسْتِعْدَادِ لَنْ يَنْجُوَ مِنَ الْمَوْتِ غَنِيٌّ بِمَالِهِ وَ لَا فَقِيرٌ لِإِقْلَالِهِ أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ خَافَ رَبَّهُ كَفَّ ظُلْمَهُ وَ مَنْ لَمْ يَرْعَ فِي كَلَامِهِ أَظْهَرَ هُجْرَهُ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفِ الْخَيْرَ مِنَ الشَّرِّ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْبُهْمِ مَا أَصْغَرَ الْمُصِيبَةَ مَعَ عِظَمِ الْفَاقَةِ غَداً هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ وَ مَا تَنَاكَرْتُمْ إِلَّا لِمَا فِيكُمْ مِنَ الْمَعَاصِي وَ الذُّنُوبِ فَمَا أَقْرَبَ الرَّاحَةَ مِنَ التَّعَبِ وَ الْبُؤْسَ مِنَ النَّعِيمِ وَ مَا شَرٌّ بِشَرٍّ بَعْدَهُ الْجَنَّةُ وَ مَا خَيْرٌ بِخَيْرٍ بَعْدَهُ النَّارُ وَ كُلُّ نَعِيمٍ دُونَ الْجَنَّةِ مَحْقُورٌ وَ كُلُّ بَلَاءٍ دُونَ النَّارِ عَافِيَة
ترجمه :
27. امير مؤمنان على (عليه السلام) بعد از هفت روز از رحلت رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در خطبهاى پس از آن كه از جمع كردن قرآن دست كشيدند، فرمودند: ستايش مخصوص خداوندى است كه ذهنها را از رسيدن به اصل وجودش منع كرده است و انديشهها را از تصور ذاتش به دليل محال بودن ذات او از شباهت و هم شكلى، دور نگه داشته است. او كسى است كه در علم تفاوت نمىپذيرد و در كمالش بر پايه عدد تجزيه نمىگردد. از چيزها جدا است، نه بر اساس گوناگونى مكانها و در آنها حضور دارد نه به نوع مخلوط شدن و آنها را مىداند، نه به وسيله ابزار (هايى كه دانستن جز با آنها ممكن نيست.) و بين دانش و داشتههاى علمى جز خود او وجود ندارد كه با آن علم، به داشتهاش دانا است. اگر گفته شود (بود) بر اساس هميشه بودن وجود است و اگر گفته شود (هميشه هست) بر اساس نفى عدم (هيچ زمانى نيست كه نبوده باشد) است. خداوند از سخن كسى كه غير او را مىپرستد و جز او را به خدايى انتخاب كرده است، بسيار منزه و مبرا است. او را آن چنان ستايش مىكنيم كه براى بندگانش اين گونه ستايش را خواسته است و پذيرش آن را بر خويش جايز شمرده است و شهادت مىدهم كه خدايى جز خداى يگانه نيست. او يكتا است و شريكى ندارد و شهادت مىدهم كه محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) بنده و فرستاده اوست. دو شاهد كه سخن (انسان) را بالا مىبرند و كارها را دو برابر كرده و در ترازويى كه نهاده شوند، سنگينى مىكنند و رسيدن به بهشت و رهايى از دوزخ و گذشتن از پل به واسطه آن دو است. به واسطه آن دو شاهد به بهشت داخل مىشوند و با نماز به رحمت دست پيدا مىكنند. پس بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) و خاندان او درود بفرستيد.
خداوند و فرشتگان او بر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) درود مىفرستند، اى كسانى كه ايمان آوريد، (شما نيز) بر او درود فرستاده و سلام كنيد.(21)
اى مردم! هيچ شرفى (بزرگى) بالاتر از اسلام نيست و هيچ چيزى عزيزتر از تقوا نمىباشد و هيچ نگه دارندهاى بهتر از ورع نيست و هيچ شفيعى رستگارتر از توبه نمىباشد و هيچ گنجى سودمندتر از دانش نيست و هيچ عزتى بالاتر از بردبارى نيست و هيچ جسمى زيباتر از انديشه نمىباشد و هيچ پوششى زيباتر از سلامتى نيست و هيچ غايبى نزديكتر از مرگ نمىباشد. اى مردم! كسى كه بر روى زمين قدم بر مىدارد، راه را به سوى درون زمين بر مىدارد (به مرگ نزديكتر مىشود.) و شبانه روز شتابان در مسير نابودى عمرها هستند. هر موجود زندهاى روزى داشته و هر دانهاى خورندهاى دارد و شما روزى مرگ هستيد. يقينا كسى كه روزگار را شناخت از آمادگى غفلت نمىورزد. هيچ ثروتمندى به خاطر ثروت و هيچ فقيرى به فقر خود، از مرگ رها نخواهد شد. اى مردم! كسى كه از خدا بترسد، از ستم دست بر مىدارد و كسى كه در سخن رعايت (ادب را) نكند، بيهوده گويىاش آشكار مىگردد و كسى كه خوب را از بد تشخى ندهد، مثل احمقها است. نسبت به گرفتارى فردا (روز قيامت)، مصيبت امروز كوچك است. هيهات! هيهات! آن را فقط به خاطر نافرمانىها و گناهانى كه در بين شما است نفى مىكنند. چقدر آسوده نسبت به سختىها و گرفتارىها نسبت به نعمت، نزديك است. سختىاى كه به دنبال آن بهشت باشد، سختى نيست و خوبىاى كه به دنبال آن جهنم باشد، خوبى نيست. هر نعمتى در مقابل بهشت ناچيز و هر گرفتارى در برابر جهنم، سلامتى است.
28 حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِيمٍ الْقُرَشِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَيْمَانَ النَّيْسَابُورِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ حَضَرْتُ مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ وَ عِنْدَهُ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا ع فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَ لَيْسَ مِنْ قَوْلِكَ أَنَّ الْأَنْبِيَاءَ مَعْصُومُونَ قَالَ بَلَى قَالَ فَسَأَلَهُ عَنْ آيَاتٍ مِنَ الْقُرْآنِ فَكَانَ فِيمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ لَهُ فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي إِبْرَاهِيمَ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَقَالَ الرِّضَا ع إِنَّ إِبْرَاهِيمَ ع وَقَعَ إِلَى ثَلَاثَةِ أَصْنَافٍ صِنْفٍ يَعْبُدُ الزُّهَرَةَ وَ صِنْفٍ يَعْبُدُ الْقَمَرَ وَ صِنْفٍ يَعْبُدُ الشَّمْسَ وَ ذَلِكَ حِينَ خَرَجَ مِنَ السَّرَبِ الَّذِي أُخْفِيَ فِيهِ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ وَ رَأَى الزُّهَرَةُ قالَ هذا رَبِّي عَلَى الْإِنْكَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ فَلَمَّا أَفَلَ الْكَوْكَبُ قالَ- لا أُحِبُّ الآْفِلِينَ لِأَنَّ الْأُفُولَ مِنْ صِفَاتِ الْمُحْدَثِ لَا مِنْ صِفَاتِ الْقَدِيمِ- فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّي عَلَى الْإِنْكَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ مِنَ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ عَلَى الْإِنْكَارِ وَ الِاسْتِخْبَارِ لَا عَلَى الْإِخْبَارِ وَ الْإِقْرَارِ- فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ لِلْأَصْنَافِ الثَّلَاثَةِ مِنْ عَبَدَةِ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ- يا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ. إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ إِنَّمَا أَرَادَ إِبْرَاهِيمُ بِمَا قَالَ أَنْ يُبَيِّنَ لَهُمْ بُطْلَانَ دِينِهِمْ وَ يُثْبِتَ عِنْدَهُمْ أَنَّ الْعِبَادَةَ لَا تَحِقُّ لِمَا كَانَ بِصِفَةِ الزُّهَرَةِ وَ الْقَمَرِ وَ الشَّمْسِ وَ إِنَّمَا تَحِقُّ الْعِبَادَةُ لِخَالِقِهَا وَ خَالِقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ كَانَ مَا احْتَجَّ بِهِ عَلَى قَوْمِهِ مِمَّا أَلْهَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتَاهُ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ تِلْكَ حُجَّتُنا آتَيْناها إِبْراهِيمَ عَلى قَوْمِهِ فَقَالَ الْمَأْمُونُ لِلَّهِ دَرُّكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ
و الحديث طويل أخذنا منه موضع الحاجة و قد أخرجته بتمامه في كتاب عيون أخبار الرضا ع
ترجمه :
28. على بن محمد بن جهم مىگويد: در جلسه مأمون حاضر بودم كه امام رضا (عليه السلام) نزد او بودند. مأمون به امام عرض كرد: اى فرزند رسول خدا! آيا اين سخن شما است كه پيامبران معصوم (بى گناه) هستند؟ حضرت فرمود: بله. سپس مأمون آياتى از قرآن پرسيد كه يكى از سوالاتش اين بود: به من درباره حضرت ابراهيم (عليه السلام) آگاه كن كه فرمود:زمانى كه شب فرا رسيد، ستارهاى را ديد و فرمود: اين پروردگار من است.(22)
امام رضا (عليه السلام) فرمودند: حضرت ابراهيم (عليه السلام) با سه گروه برخورد داشتند: گروهى ستاره، گروهى ماه و گروهى هم خورشيد را مىپرستيدند و آن زمانى اتفاق افتاد كه ابراهيم (عليه السلام) از سردابى كه در آن مخفى شده بود، بيرون آمده بود. زمانى كه شب شد و ستاره را ديد، به صورت سوال پرسيد: اين پروردگار من است؟ ولى زمانى كه غروب كرد، فرمود: اگر پروردگار، مرا هدايت نكند از گمراهان خواهم بود. هنگامى كه صبح شد و (خورشيد درخشان را ديد، فرمود: اين پروردگار من است و بزرگتر از ستاره و ماه است) اما باز هم به روش انكار و اقرار گفت كه اين پروردگار من است. زمانى كه خورشيد هم غروب كرد به آن سه گروه از پرستندگان ستاره، ماه و خورشيد فرمود: اى گروه! من از آنچه به آن شرك مىورزيد، بيزارم، من صورتم را با يقين به سوى آن كسى مىكنم كه آسمانها و زمين را ايجاد كرد و من از مشركان نيستم و ابراهيم (عليه السلام) با سخنان خود، خواست كه باطل بودن آنها را معلوم سازد و اثبات كند كه چيزهايى مثل ستاره، ماه و خورشيد سزاوار پرستش نيستند و پرستش فقط شايسته آفريننده آنها و آسمان و زمين است و چيزهايى كه آن حضرت استدلال كرد، به وسيله خداوند به ايشان الهام شده بود، همان طورى كه خداوند مىفرمايد: و آن حجت ما بود كه بر ابراهيم براى (مجادله) با قومش عطا كرديم.(23)
مأمون عرض كرد: اى فرزند رسول خدا! خداوند به شما جزاى خير دهد.
(اين حديث طولانى است و به مقدار نياز در اين جا آوردهايم و تمام آن را در كتاب عيون اخبار الرضا (عليه السلام) آوردهام.)
29 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَةَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِيرٍ الْعَبْدِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يُحَسُّ وَ لَا يُجَسُّ وَ لَا يُمَسُّ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ وَ لَا يَقَعُ عَلَيْهِ الْوَهْمُ وَ لَا تَصِفُهُ الْأَلْسُنُ وَ كُلُّ شَيْءٍ حَسَّتْهُ الْحَوَاسُّ أَوْ لَمَسَتْهُ الْأَيْدِي فَهُوَ مَخْلُوقٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَانَ إِذْ لَمْ يَكُنْ شَيْءٌ غَيْرُهُ وَ كَوَّنَ الْأَشْيَاءَ فَكَانَتْ كَمَا كَوَّنَهَا وَ عَلِمَ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ
ترجمه :
29. عبدالله بن جرير عبدى از امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: ستايش مخصوص خدايى است كه حس نمىشود، مورد جست و جو قرار نمىگيرد، (با دست) لمس نمىگردد، به حواس پنج گانه درك نمىگردد، خيالها بر او چيره نمىشوند، زبانها قدرت توصيف او را ندارند. چيزى كه حواس آن را حس كند و يا دستها لمس نمايند، آن چيز آفريده است. سپاس مخصوص خداوندى است كه بود هنگامى كه غير از او چيزى نبود و چيزها را ايجاد نمود و آنها را همان گونه كه او ايجاد كرد، شدند و آن چه هست و خواهد بود را مىداند.
٣٠ -حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنِ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِيِّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ وَ هُوَ يُكَلِّمُ رَاهِباً مِنَ النَّصَارَى فَقَالَ لَهُ فِي بَعْضِ مَا نَاظَرَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُحَدَّ بِيَدٍ اَوْ رِجْلٍ أَوْ حَرَكَةٍ اَوْ سُكُونٍ أَوْ يُوصَفَ بِطُولٍ أَوْ قِصَرٍ أَوْ تَبْلُغَهُ الْأَوْهَامُ أَوْ تُحِيطَ بِهِ صِفَةُ الْعُقُولُ أَنْزَلَ مَوَاعِظَهُ وَ وَعْدِهِ وَ وَعِيدَهُ أَمَرَ بِلَا شَفَةٍ وَ لَا لِسَانٍ وَ لَكِنْ كَمَا شَاءَ أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَكَانَ خَبَرًا كَمَا أَرَادَ فِي اللَّوْحِ
ترجمه :
٣٠ -يعقوب بن جعفر مىگويد: سخنان امام موسى كاظم عليه السّلام را زمانى كه با راهب مسيحى سخن مىگفتند، شنيدم كه آن حضرت در بعضى از سخنان خود فرمودند: خداوند بزرگتر از آن است كه با دست، پا، حركت يا سكون مورد تعريف قرار بگيرد و يا به بلندى و كوتاهى توصيف شود و يا خيال و ذهن به او برسد و يا توصيف انديشهها در برگرفته شود. او نصيحتها، وعدهها و هشدارهاى خود را (از قبل) فرستاد و بدون لب و زبان دستور داده است. همانطورى كه از ابتداء اراده كرده بود، و آنگونه كه خواست به اينكه بگويد باش، به آن آگاه بود.
٣١ -حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنِ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمْدَانِيِّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ وَ هُوَ يُكَلِّمُ رَاهِباً مِنَ النَّصَارَى فَقَالَ لَهُ فِي بَعْضِ مَا نَاظَرَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُحَدَّ بِيَدٍ اَوْ رِجْلٍ أَوْ حَرَكَةٍ اَوْ سُكُونٍ أَوْ يُوصَفَ بِطُولٍ أَوْ قِصَرٍ أَوْ تَبْلُغَهُ الْأَوْهَامُ أَوْ تُحِيطَ بِهِ صِفَةُ الْعُقُولُ أَنْزَلَ مَوَاعِظَهُ وَ وَعْدِهِ وَ وَعِيدَهُ أَمَرَ بِلَا شَفَةٍ وَ لَا لِسَانٍ وَ لَكِنْ كَمَا شَاءَ أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَكَانَ خَبَرًا كَمَا أَرَادَ فِي اللَّوْحِ
ترجمه :
٣١ -از امام صادق عليه السّلام روايت شده است كه فرمودهاند: كسى كه خداوند را به مخلوقاتش تشبيه كند، مشرك است و كسى كه قدرت او را انكار نمايد، كافر مىباشد.
٣٢ -حَدَّثَنَا أَبِي وَ عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ الْعَطَّارِ رَحِمَهُمَا اللَّهِ قَالا حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى سَيِّدِي مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عَلِّمْنِي التَّوْحِيدَ فَقَالَ يَا أَبَا أَحْمَدَ لَا تَتَجَاوَزْ فِي التَّوْحِيدِ مَا ذَكَرَهُ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ فِي كِتَابِهِ فَتَهْلِكَ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَاحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ يَلِدْ فَيُورَثَ وَ لَمْ يُولَدْ فَيُشَارَكَ وَ لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَا شَرِيكاً وَ أَنَّهُ الْحَيُّ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَ الْقَادِرُ الَّذِي لَا يَعْجِزُ وَ الْقَاهِرُ الَّذِي لَا يُغْلَبُ وَ الْحَلِيمُ الَّذِي لَا يَعْجَلُ وَ الدَّائِمُ الَّذِي لَا يَبِيدُ وَ الْبَاقِي الَّذِي لَا يَفْنَى وَ الثَّابِتُ الَّذِي لَا يَزُولُ وَ الْغَنِيُّ الَّذِي لَا يَفْتَقِرُ وَ الْعَزِيزُ الَّذِي لَا يُبْذَلُ وَ الْعَالِمُ الَّذِي لَا يَجْهَلُ وَ الْعَدْلُ الَّذِي لَا يَجُورُ وَ الْجَوَادُ الَّذِي لَا يَبْخَلُ وَ أَنَّهُ لَا تُقَدِّرُهُ الْعُقُولُ وَ لاَ تَقَعُ عَلَيْهِ الْأَوْهَامُ وَ لَا تُحِيطُ بِهِ الْأَقْطَارُ وَ لَا يَحْوِيهِ مَكَانٌ وَ لََا تُدْرِكُهُ الْأَبْصََارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصََارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ مٰا يَكُونُ مِنْ نجوىٰ ثلاٰثة إلاٰ هُوَ رٰابعهم وَ لاٰ خَمْسَةَ إلاٰ هُوَ سٰادسهم وَ لاٰ أدنىٰ مِنْ ذٰلك وَ لاٰ أَكْثَرَ إلاٰ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مٰا كٰانوا وَ هُوَ الْأَوَّلُ الَّذِي لاَ شَيْءَ قَبْلَهُ وَ الْآخِرُ الَّذِي لاَ شَيْءَ بَعْدَهُ وَ هُوَ الْقَدِيمُ وَ مَا سِوَاهُ مَخْلُوقٌ مُحْدَثٌ تَعَالَى عَنْ صِفَاتِ الْمَخْلُوقِينَ عُلُوّاً كَبِيراً
ترجمه :
٣٢ -محمّد بن ابى عمير مىگويد: نزد سرورم امام موسى كاظم عليه السّلام رفتم و به ايشان عرض كردم:
اى فرزند رسول خدا! يكتاپرستى را به من بياموزيد. آن حضرت فرمودند: اى ابا احمد! در يكتاپرستى دربارۀ خداوند از آنچه او در كتاب خود گفته است، پا را دراز مكن كه نابود خواهى شد؛ و بدان كه خداوند، يگانه و بىنياز است، كسى را به دنيا نياورده كه از او ارث ببرد و از كسى به دنيا نيامده تا شريك او باشد و زن، فرزند و شريكى براى خود انتخاب نكرده است. او زندهاى است كه نمىميرد، توانايى است كه ناتوان نمىشود، پيروزى است كه شكست نمىخورد، صبورى است كه عجله نمىكند، جاويدانى است كه نابود نمىشود. ماندگارى است كه از بين نمىرود. استوارى است كه سست نمىشود، بىنيازى است كه نيازمند نمىگردد، عزيزى است كه ذليل نمىشود، دانايى است كه نادان نمىگردد، عادلى است كه ستم نمىكند، بخشندهاى است كه بخل نمىورزد، انديشهها نمىتوانند او را اندازهگيرى كنند و خيالها او را فرانگرفته و زمانها او را در بر نمىگيرند. مكان او را در خود جاى نمىدهد و چشمها او را درك نمىكنند در حاليكه او چشمها را مىبيند و لطيف و آگاه است. هيچچيزى مانند او نيست و شنونده و بينا است. «هيچ سخن آهستۀ سه نفرى نيست مگر اينكه او چهارمى آن است و هيچ پنج نفرى نيست مگر اينكه او ششمين است و نه كمتر از آن و نه بيشتر از آن نيست مگر اينكه هرجا كه باشند با آنان است ١ » . او اوّلى است كه قبل از او چيزى نبود و پايانى است كه بعد از او چيزى نيست، او قديم است و جز او، همه آفريده شدهاند. از آفريدهها بسيار برترى دارد.
١ ) -مجادله/ ٧ .
٣٣ -حَدَّثَنَا أَبُو سَعِيدٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ الْمُذَكِّرِ الْمَعْرُوفِ بِأَبِي سَعِيدٍ الْمُعَلِّمِ بِنَيْسَابُورَ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُفْيَانَ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنِ سَلَمَةَ الليفي قَالَ حَدَّثَنَا إسْمَاعِيلُ بْنِ يَحْيَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ طَلْحَةَ بْنِ هجيم قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سِنَانٍ الشَّيْبَانِيُّ سَعِيدٍ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الضَّحَّاكِ عَنِ النَّزَّالِ بْنِ سَبْرَةَ قَالَ جَاءَ يَهُودِيٌّ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَتَى كَانَ رَبُّنَا قَالَ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلَامُ إنَّمَا يُقَالُ مَتَى كَانَ لِشَيْءٍ لَمْ يَكُنْ فَكَانَ وَ رَبُّنَا تَبَارَكَ وَ تَعَالَى هُوَ كَائِنٌ بِلَا كَيْنُونَةِ كَائِنٍ كَانَ كَيْفَ يَكُونُ كَائِنٌ لَمْ يَزَلْ بِلَا لَمْ يَزَلْ وَ بِلَا كَيْفٍ يَكُونُ كَانَ لَمْ يَزَلْ لَيْسَ لَهُ قَبْلٌ هُوَ قَبْلَ الْقَبْلِ بِلَا قَبْلٍ وَ بِلَا غَايَةٍ وَ لَا مُنْتَهَى غَايَةٍ وَ لَا غَايَةَ إِلَيْهَا غَايَةٌ انْقَطَعَتِ الْغَايَاتُ عَنْهُ فَهُوَ غَايَةُ كُلِّ غَايَةٍ
ترجمه :
٣٣ -نزال بن سبره مىگويد: مردى يهودى به نزد امام على عليه السّلام آمد و عرض كرد: اى امير مؤمنان! پروردگار ما از چه موقع وجود دارد؟ على عليه السّلام فرمود: از چه موقع هست؟ به چيزى گفته مىشود كه ابتداء نبوده و بعد به وجود آمده است و پروردگار ما بدون آنكه بودنى باشد، وجود داشت. (يعنى) بود، بىآنكه چگونگى داشته باشد. همواره بود و خواهد بود، بدون آنكه چگونگى داشته باشد. او بود بدون آنكه قبلى وجود داشته باشد، او قبل از هر قبلى بود، بىآنكه قبلى باشد و يا آغاز و پايانى وجود داشته باشد. او پايان است در حالىكه پايانى براى او نيست، پايانى است كه تمام پايانها به او ختم مىشوند و او پايان هر پايانپذيرى است.
٣۴ -أخبرني أبو العبّاس الفضل بن الفضل بن العبّاس الكنديّ فيما أجازه لي بهمدان سنة أربع و خمسين و ثلاثمائة، قال: حدّثنا محمّد بن سهل يعني العطّار البغداديّ لفظا من كتابه سنة خمس و ثلاثمائة، قال: حدّثنا عبد اللّه بن محمّد البلويّ قال: حدّثني عمارة بن زيد، قال: حدّثني عبد اللّه بن العلاء قال: حدّثني صالح ابن سبيع، عن عمرو بن محمّد بن صعصعة بن صوحان قال:
حدّثني أبي عن أبي المعتمر مسلم بن أوس، قال:
حضرت مجلس عليّ عليه السّلام في جامع الكوفة فقام إليه رجل مصفرّ اللّون-كأنّه من متهوّدة اليمن-فقال: يا أمير المؤمنين! صف لنا خالقك و انعته لنا كأنّا نراه و ننظر إليه، فسبّح عليّ عليه السّلام ربّه و عظّمه عزّ و جلّ و قال:
«الحمد للّه الّذي هو أوّل بلا بديء ممّا و لا باطن فيما، و لا يزال مهما و لا ممازج مع ما، و لا خيال و هما ليس بشبح فيرى، و لا بجسم فيتجزّأ، و لا بذي غاية فيتناهى، و لا بمحدث فيبصر، و لا بمستتر فيكشف، و لا بذي حجب فيحوى كان و لا أماكن تحمله أكنافها، و لا حملة ترفعه بقوّتها، و لا كان بعد أن لم يكن، بل حارت الأوهام أن تكيّف المكيّف للأشياء و من لم يزل بلا مكان، و لا يزول باختلاف الأزمان، و لا ينقلب شأنا بعد شأن، البعيد من حدس القلوب المتعالي عن الأشياء و الضّروب، الوتر، علاّم الغيوب، فمعاني الخلق عنه منفيّة، و سرائرهم عليه غير خفيّة، المعروف بغير كيفيّة، لا يدرك بالحواسّ، و لا يقاس بالنّاس، و لا تدركه الأبصار، و لا تحيط به الأفكار، و لا تقدّره العقول، و لا تقع عليه الأوهام، فكلّ ما قدّره عقل أو عرف له مثل فهو محدود، و كيف يوصف بالأشباح، و ينعت بالألسن الفصاح من لم يحلل في الأشياء فيقال هو كائن، و لم ينأ عنها فيقال هو عنها بائن، و لم يخل منها فيقال أين، و لم يقرب منها بالالتزاق، و لم يبعد عنها بالافتراق، بل هو في الأشياء بلا كيفيّة، و هو أقرب إلينا من حبل الوريد، و أبعد من الشّبه من كلّ بعيد لم يخلق الأشياء من اصول أزليّة، و لا من أوائل كانت قبله بديّة بل خلق ما خلق، و أتقن خلقه، و صوّر ما صوّر، فأحسن صورته، فسبحان من توحّد في علوّه، فليس لشيء منه امتناع، و لا له بطاعة أحد من خلقه انتفاع، إجابته للدّاعين سريعة، و الملائكة له في السّماوات و الأرض مطيعة، كلّم موسى تكليما بلا جوارح و أدوات و لا شفة و لا لهوات سبحانه و تعالى عن الصّفات، فمن زعم أنّ إله الخلق محدود فقد جهل الخالق المعبود. و الخطبة طويلة أخذنا منها موضع الحاجة» .
ترجمه :
٣۴ -ابو معتمر مسلم بن اوس مىگويد: در جلسۀ امام على عليه السّلام در مسجد كوفه حاضر بودم كه مردى گندمگون (مثل اينكه از يهوديان يمن بود) از جا بلند شد و عرض كرد: اى امير مؤمنان! آفريدگار خود را براى من توصيف كن و چنان او را وصف نما، مثل اينكه به او نگاه مىكنيم و او را مىبينيم.
امام على عليه السّلام تسبيح خدا گفته و او را بزرگ شمردند و فرمودند:
ستايش مخصوص خدايى است كه اوّل است بدون اينكه از چيزى آغاز شده باشد و يا در چيزى مخفى شود و هميشه بوده و با چيزى مخلوط نمىباشد و انديشهاى نيست كه به ذهن آيد، شبحى نيست تا ديده شود و جسمى نمىباشد تا تجزيهپذير باشد، پايان ندارد تا پايان بپذيرد، آفريده نشده تا ديده شود و پوشيده نيست تا پيدا شود، داراى حجاب نيست تا چيزى او را فراگيرد.
بود در حالىكه هيچجايى نبود كه اطراف آن را در بر بگيرد و هيچ باربرى نبود كه او را با قدرت بر دوش بكشد. بودش به دنبال نيستى نبود. انديشهها از چگونگى دادن به چيزها، سرگردان است.
هميشه بدون مكان بوده و با دگرگونى زمانها از بين نمىرود و از حالتى به حالت ديگر تغيير نمىكند، از خيال درونى دور است، از چيزها و حالتها، بالاتر مىباشد. تنها است، داناى غيب است، به حواس (پنجگانه) درك نمىشود و با مردم مقايسه نمىشود. چشمها او را درك نكرده و انديشهها بر او احاطه پيدا نمىكنند، انديشهها نمىتوانند او را در اندازه بگيرند و خيالها او را فرا نمىگيرند، زيرا چيزى را كه انديشه اندازهگيرى كند و يا براى او نمونهاى شناخته شده باشد، محدود است. او چگونه به چيزها و به زبانها توصيف شود، در حالىكه در چيزها حلول نمىكند تا در آنها باشد، و از آنها جدا نمىگردد تا گفته شود. او از آنها جدا است. جايى از او خالى نيست تا گفته شود: كجاست؟ به چيزى به واسطۀ اتّصال نزديك نيست و از چيزى به جدايى دور نمىباشد، بلكه او بدون چگونگى در چيزها است و از رگ گردن به ما نزديكتر است و در شباهت از هر دورى دورتر است. چيزها را براساس هميشه بودن نيافريد و آنها را از موارد اوّلى كه قبل از او بود ايجاد نكرده است، بلكه آنچه را كه آفريده، آفريد و آفريدهاش را استوار ساخت و آنچه را كه تصوير سازى نمود، خوب اين كار را انجام داد. پس منزّه است آنكه در بلندمرتبگى يگانه است، هيچ چيزى از او منع نشده است و از پيروى هيچيك از بندگانش سودى نمىبرد، قبولى او براى دعاكنندگان سريع است و فرشتگان در آسمانها و زمين مطيع او هستند. با موسى عليه السّلام بدون عضو، ابزار، زبان بزرگ و زبان كوچك سخن گفت. او منزّه و برتر از صفات است، پس كسى كه گمان كند خداى آفريدهها محدود است، به آفرينندۀ مورد پرستش ناآگاه است.
(و اين خطبه طولانى است و فقط مقدارى كه نياز داشتيم را آوردهايم) .
٣۵ -حدّثنا أبو العبّاس محمّد بن إبراهيم بن إسحاق الطّالقانيّ رضي اللّه عنه، قال: حدّثنا أبو أحمد عبد العزيز بن يحيى الجلوديّ البصريّ بالبصرة، قال: أخبرنا محمّد بن زكريّا الجوهريّ الغلابيّ البصريّ، قال: حدّثنا العبّاس بن بكّار الضّبيّ، قال: حدّثنا أبو بكر الهذليّ عن عكرمة، قال:
بينما ابن عبّاس يحدّث النّاس إذ قام إليه نافع بن الأزرق، فقال: يا ابن عبّاس تفتي في الّنملة و القملة، صف لنا إلهك الّذي تعبده، فأطرق ابن عبّاس إعظاما للّه عزّ و جلّ، و كان الحسين بن عليّ عليهما السّلام جالسا ناحية، فقال: إليّ يا ابن الأزرق، فقال: لست إيّاك أسأل:
فقال ابن العبّاس: يا ابن الأزرق، إنّه من أهل بيت النّبوّة، و هم ورثة العلم فأقبل نافع بن الأزرق نحو الحسين، فقال له الحسين: يا نافع! إنّ من وضع دينه على القياس لم يزل الدّهر، في الارتماس، مائلا عن المنهاج، ظاعنا في الإعوجاج ضالاّ عن السّبيل، قائلا غير الجميل، يا ابن الأزرق! أصف إلهي بما وصف به نفسه و اعرّفه بما عرّف به نفسه، لا يدرك بالحواسّ و لا يقاس بالنّاس، فهو قريب غير ملتصق، و بعيد غير متقصّ، يوحّد، و لا يبعّض، معروف بالآيات، موصوف بالعلامات، لا إله إلاّ هو الكبير المتعال» .
ترجمه :
٣۵ -عكرمه مىگويد: ابن عبّاس براى مردم سخنرانى مىكرد كه ناگهان نافع بن ازرق برخاست و گفت: اى ابن عبّاس! دربارۀ مورچه و شپش براى ما سخن بگو و سپس خدايى را كه مىپرستى هم براى ما توصيف كن؟ ابن عبّاس براى بزرگ شمردن خداوند به فكر فرورفت. امام حسين عليه السّلام در گوشهاى نشسته بودند و به ابن ازرق فرمودند: به نزد من بيا. ابن ازرق عرض كرد: سؤال من از شما نيست. ابن عبّاس گفت: اى ابن ازرق! او از خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است و آنان وارثان علم هستند. نافع بن ازرق به سوى امام حسين عليه السّلام رفت. آن حضرت به او فرمودند: اى نافع! كسى كه دين خود را براساس قياس بنا بگذارد، همواره در شك خواهد بود. روىگردان از راه، فرورفته در كجى و گمراه از راه راست و گويندۀ حرفهاى زشت مىباشد. اى ابن ازرق! خداى خود را آنگونه توصيف مىكنم كه خودش را توصيف كرده و آنچنان معرّفى مىكنم كه خودش را معرّفى كرده است. او به حواس (پنجگانه) درك نمىشود و به مردم قياس نمىگردد، او نزديكى غيرمتّصل و دور است بدون اينكه جدا باشد. يگانه است و تجزيه نمىشود. به نشانهها (ى خود) شناخته مىشود و به علامتها توصيف مىگردد، خدايى جز او كه بزرگ است، وجود ندارد.
٣۶ -حدّثنا أحمد بن هارون الفاميّ رضي اللّه عنه، قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن جعفر الحميريّ، عن أبيه، عن أحمد بن محمّد بن عيسى، عن محمّد بن خالد البرقيّ، عن محمّد بن أبي عمير، عن المفضّل بن عمر، عن أبي عبد اللّه عليه السّلام قال:
«من شبّه اللّه بخلقه فهو مشرك، إنّ اللّه تبارك و تعالى لا يشبه شيئا و لا يشبهه شيء و كلّ ما وقع في الوهم فهو بخلافه» .
قال مصنّف هذا الكتاب رحمهم اللّه: الدّليل على أنّ اللّه سبحانه لا يشبه شيئا من خلقه من جهة من الجهات أنّه لا جهة لشيء من أفعاله إلاّ محدثة، و لا جهة محدثة إلاّ و هي تدلّ على حدوث من هي له، فلو كان اللّه جلّ ثناؤه يشبه شيئا منها لدلّت على حدوثه من حيث دلّت على حدوث من هي له إذ المتماثلان في العقول يقتضيان حكما واحدا من حيث تماثلا منها و قد قام الدّليل على أنّ اللّه عزّ و جلّ قديم، و محال أن يكون قديما من جهة و حادثا من أخرى. و من الدّليل على أنّ اللّه تبارك و تعالى قديم أنّه لو كان حادثا لوجب أن يكون له محدث، لأنّ الفعل لا يكون إلاّ بفاعل، و لكان القول في محدثه كالقول فيه، و في هذا وجود حادث قبل حادث لا إلى أوّل، و هذا محال، فصحّ أنّه لا بدّ من صانع قديم، و إذا كان ذلك كذلك فالّذي يوجب قدم ذلك الصّانع و يدلّ عليه يوجب قدم صانعنا و يدلّ عليه.
ترجمه :
٣۶ -مفضّل بن عمر از امام صادق عليه السّلام نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: كسى كه خدا را به مخلوقش شبيه بداند، مشرك است، زيرا خداوند به چيزى شباهت ندارد و چيزى هم شبيه او نيست و هرچيزىكه در ذهن بيايد، غير از اواست.
(شيخ صدوق رحمه اللّه نويسندۀ اين كتاب مىگويد: اينكه خداوند پاك در هيچ جهتى از جهات مثل مخلوقات خود نيست، به اين دليل است كه هرجهتى از كارهاى او ايجاد شده است و هرجهت ايجاد شده، شاهد، بر پيدايش چيزى است كه به آن جهت است و اگر خداوند، شبيه چيزى از آفريده باشد، آن شباهت دلالت بر حدوث او مىكند، زيرا دلالت بر حدوث هرچيزى مىكند كه آن جهت را دارد از آن جهت كه دو چيز مثل هم براساس داورى انديشه، از نظر شبيه هم بودن، يك حكم را دارد، در حالىكه دليل اقامه شده كه خداى متعال قديم است و محال است كه او از جهتى قديم و از جهتى آفريده شده باشد و نيز از دليلهاى قديم بودن خداوند اين است كه اگر او آفريده شده بود، بايد آفرينندهاى داشت، زيرا هيچكارى بدون انجامدهنده نيست و اين بحث دربارۀ آفريده شده هم جارى است. در اينجا وجود حادثى قبل از حادث ديگر تا بىنهايت لازم مىآيد و اين محال است، پس صحيح اين است كه بايد از وجود آفرينندۀ قديم باشيم و اگر چنين باشد، آنچه قديم بودن آن، سازنده را الزامى مىكند، دلالت بر وجوب قديم بودن سازندۀ ما مىكند.
٣٧ -حدّثنا عليّ بن أحمد بن محمّد بن عمران الدّقّاق رحمهم اللّه و عليّ بن عبد اللّه الورّاق، قالا: حدّثنا محمّد بن هارون الصّوفيّ، قال: حدّثنا أبو تراب عبيد اللّه بن موسى الرّويانيّ، عن عبد العظيم بن عبد اللّه الحسنيّ، قال:
دخلت على سيّدي عليّ ابن محمّد بن عليّ بن موسى بن جعفر بن محمّد بن عليّ بن الحسين بن عليّ بن أبي طالب عليهما السّلام فلمّا بصر بي قال لي: «مرحبا بك يا أبا القاسم! أنت وليّنا حقّا»
قال: فقلت له: يا ابن رسول اللّه إنّي أريد أن أعرض عليك ديني، فإن كان مرضيّا أثبت عليه حتّى ألقى اللّه عزّ و جلّ، فقال: هات يا أبا القاسم! فقلت: إنّي أقول: إنّ اللّه تبارك و تعالى واحد، ليس كمثله شيء، خارج عن الحدّين حدّ الإبطال و حدّ التّشبيه، و إنّه ليس بجسم و لا صورة و لا عرض و لا جوهر، بل هو مجسّم الأجسام، و مصوّر الصّور، و خالق الأعراض و الجواهر، و ربّ كلّ شيء، و مالكه و جاعله و محدثه، و إنّ محمّدا عبده و رسوله خاتم النّبيّين فلا نبيّ بعده إلى يوم القيامة و أقول: إنّ الإمام و الخليفة و وليّ الأمر من بعده أمير المؤمنين عليّ بن أبي طالب ثمّ الحسن، ثمّ الحسين، ثمّ عليّ بن الحسين، ثمّ محمّد بن عليّ، ثمّ جعفر بن محمّد، ثمّ موسى بن جعفر، ثمّ عليّ بن موسى، ثمّ محمّد بن عليّ، ثمّ أنت يا مولاي.
فقال عليه السّلام: و من بعدي الحسن ابني، فكيف للنّاس بالخلف من بعده، قال: فقلت: و كيف ذاك يا مولاي؟ قال: لأنّه لا يرى شخصه و لا يحلّ ذكره باسمه حتّى يخرج فيملأ الأرض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما.
قال: فقلت: أقررت، و أقول: إنّ وليّهم وليّ اللّه، و عدوّهم عدوّ اللّه، و طاعتهم طاعة اللّه، و معصيتهم معصية اللّه، و أقول: إنّ المعراج حقّ، و المساءلة في القبر حقّ، و إنّ الجنّة حقّ، و إنّ النّار حقّ، و الصّراط حقّ، و الميزان حقّ، و إنّ السّاعة آتية لا ريب فيها، و إنّ اللّه يبعث من في القبور، و أقول: إنّ الفرائض الواجبة بعد الولاية الصّلاة، و الزّكاة، و الصّوم، و الحجّ، و الجهاد، و الأمر بالمعروف و النّهي عن المنكر.
فقال عليّ بن محمّد عليهما السّلام: يا أبا القاسم! هذا و اللّه دين اللّه الّذي ارتضاه لعباده، فاثبت عليه، ثبّتك اللّه بالقول الثّابت في الحياة الدّنيا و في الآخرة» .
ترجمه :
٣٧ -عبد العظيم بن عبد اللّه حسنى مىگويد: به نزد سرورم، امام هادى عليه السّلام رسيدم. زمانى كه ايشان مرا ديدند، فرمودند: آفرين بر تو اى ابو القاسم! تو شيعۀ واقعى ما هستى. به آن حضرت عرض كردم: مىخواهم دين خود را بر شما عرضه كنم. اگر مورد خشنودى بود كه به آن پايبند بمانم تا زمانى كه به ديدار خداوند برسم. فرمودند: اى ابو القاسم آن را بيان كن.
عرض كردم: معتقدم كه خداوند يكى است و هيچچيز جز او نيست. از ابطال (نفى كردن) و تشبيه (شبيه دانستن او به چيزى) خارج است. او جسم، چهره، عرض و جوهر نيست، بلكه جسم دهنده به جسمها، تصويركنندۀ چهرهها و آفرينندۀ عرضها و جوهرها است. پروردگار، مالك، قراردهنده و ايجادكنندۀ هرچيزى است و محمّد صلّى اللّه عليه و آله بنده و فرستاده و آخرين پيامبر او است و بعد از ايشان تا روز قيامت پيامبرى نيست، و معتقدم امام، جانشين و صاحب امر پس از ايشان امير مؤمنان على بن ابى طالب سپس حسن، حسين، على بن حسين، محمّد بن على، جعفر بن محمّد، موسى بن جعفر، على بن موسى، محمّد بن على و سپس شما هستيد اى سرور من.
امام هادى عليه السّلام فرمودند: پس از من فرزندم حسن است و جايگاه مردم نسبت به جانشين فرزندم چگونه خواهد بود؟
عرض كردم: اى سرور من! چگونه خواهد بود؟
فرمودند: تا زمانى كه ظاهر شود شخص او ديده نمىشود و بردن نامش نيز جايز نيست و زمين را بعد از آنكه پر از ظلم و ستم شده است، از عدالت پر كند.
عرض كردم: اعتراف كرده و بيان مىكنم كه دوست آنها، دوست خدا و دشمنانشان، دشمن خدا هستند. اطاعت از آنها اطاعت از خداوند و نافرمانيشان، نافرمانى از خداوند است و معتقدم معراج، سؤال و جواب در قبر، بهشت، جهنّم، پل صراط و ميزان حقّ هستند و روز قيامت بدونشك خواهد آمد و خداوند مردم را از قبرها خارج مىسازد و معتقدم واجبات بعد از پذيرش ولايت اهل بيت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نماز، زكات، روزه، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر مىباشند.
امام هادى عليه السّلام فرمودند: اى ابو القاسم! به خدا قسم، اين همان دينى است كه خداوند نسبت به بندگانش خواسته است. پس بر آن ثابتقدمباش. خداوند در دنيا و آخرت تو را بر سخن حقّ ثابتقدم بدارد.
(6) - ذاريات / 49.
(7) - آل عمران / 83.
(8) - يس / 82.
(9) - بقره / 32.
(10) - شعراء / 98 و 99.
(11) - زمر / 67.
(12) - آل عمران / 7.
(13) - اعراف / 180.
(14) - اسراء / 110.
(15) - مؤمنون / 14.
(16) - انبياء / 22.
(17) - فاطر / 37.
(18) - انعام / 28.
(19) - صافات / 180.
(20) - نحل / 105.
(21) - احزاب / 56.
(22) - انعام / 76.
(23) - انعام / 83.
