« الله الله فى الجهاد باموالكم و انفسكم و السنتكم! فانما يجاهد رجلان: امام هدى، او مطيع له، مقتد بهداه. » شما را درباره جهاد با مال و جان و زبان، سفارش مى كنم. فقط دو گروهند كه- به راستى- جهاد مى كنند: امامى كه هدايتگر است و كسى كه فرمان از امام مى برد و به هدايت او اقتدا مى كند.
جهاد از ريشه جهد است كه اصل اين لغت يعنى مشقت و سختى. به اين ترتيب هرگونه تلاش- كه توام با سختى است- اگر موجب خشنودى خدا باشد، جهاد در راه اوست. در ذيل برخى امور را كه از آنها با عنوان 'جهاد' نام برده اند، ذكر مى كنيم:
پيامبر خدا فرمود:
»» صبر در طاعت خدا، جهاد است. [ و الصبر على الطاعه جهاد. "بحارالانوار 16:73". ]
»» روزه در گرماى سخت، جهاد است. [ الصوم فى الحر جهاد. "بحارالانوار 257:93". ]
»» مبارزه با نفس جهاد اكبر است. [ قيل يا رسول الله ما الجهاد الاكبر ؟ قال: جهاد النفس. "بحارالانوار 182:19"]
حضرت على عليه السلام فرمود:
»» گفتگو و مباحثه ى علمى جهاد است. [ والعمل به "العلم" جهاد. "بحارالانوار 171:1". ]
»» عمل به آنچه مى دانيم جهاد است.
»» همسردارى نيكو براى زن جهاد اوست. [ جهاد المراه حسن التبعل. "بحارالانوار 99:10". ]
امام صادق عليه السلام فرمود:
»» پوشاندن سر امامان جهاد است. [ و كتمان سرنا جهاد فى سبيل الله. "بحارالانوار 64:2". ]
»» حج همان جهاد ضعيفان است. [ الحج جهاد الضعفاء و نحن الضعفاء. "بحارالانوار 12:96". ]
و بالاخره امام باقر عليه السلام فرمود:
»» كدام جهاد بالاتر و برتر از پاكدامنى و پاكيزه خورى است؟ [ و اى جهاد افضل من عفه بطن و فرج. "بحارالانوار 12:96". ]
در بيان اهميت جهاد، نخست به ذكر چند آيه مى پردازيم:
يا ايها الذين آمنوا هل ادلكم على تجاره تنجيكم من عذاب اليم
- اى كسانى كه ايمان آورده ايد! آيا شما را به تجارتى دلالت كنم كه شما را از عذابى دردناك نجات مى دهد؟
تومنون بالله و روسله و تجاهدون فى سبيل الله باموالكم و انفسكم ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون
- آن تجارت كه شما از عذاب دوزخ مى رهاند همان است كه- به خدا و رسول خدا ايمان مى آوريد و با مال و جانتان در راه خدا جهاد مى كنيد.- بى ترديد- اگر بدانيد، اين- ايمان و جهاد- براى شما بهترين است.
يغفر لكم ذنوبكم و يدخلكم جنات تجرى من تحتها الانهار و مساكن طيبه فى جنات عدن ذلك الفوز العظيم
- از ثمرات و نتايج ايمان و جهاد آن است كه- خداوند گناهانتان را مى بخشايد و شما را به باغهايى كه نهرها از زير آن جارى است و خانه هايى بس نيكو دارد، در بهشتى بين، وارد مى كند. اين- بهشتى شدن- رستگارى و سعادت عظيمى است.
و اخرى تحبونها نصر من الله و فتح قريب و بشر المومنين. [ صف/ 13 -10. ]
- و ثمره ى ديگر جهاد كه در اين دنياست- و شما آن را دوست مى داريد آن است كه پيروزى و فتحى نزديك، از جانب خدا نصيب شما مى گردد. و به اين خاطر، اى پيامبر- مومنان را بشارت بده.
حضرت على عليه السلام در اهميت جهاد مى فرمايد: اما بعد- از حمد و ستايش خداوند- پس، به راستى كه جهاد درى از درهاى بهشتى است كه خداوند آن را براى اولياى برگزيده و ويژه خويش گشوده است. جهاد، لباس و پوشش تقوا، زره بازدارنده و سپر محكم خداوند است.- از اين رو- هر كس جهاد را به خاطرى دورى از آن ترك كند خداوند جامه مذلت و رداى گرفتارى بر او مى پوشاند. و با اين خفت و خوارى، زبون و ذليل هم مى شود و پرده جهل و بى خردى بر دلش مى افتد. با تباه كردن امر جهاد، حق از او روى مى گرداند و نكبت و بيچارگى گريبانش را مى گيرد و از عدل و دادگرى محروم مى ماند. [ اما بعد، فان الجهاد باب من ابواب الجنه، فتحه الله لخاصه اوليائه و هو لباس التقوى، و درع الله الحصينه، و جنته الوثيقه، فمن تركه رغبه عنه البسه الله ثوب الذل و شمله البلاء، و ديث بالصغار و القماءه، و ضرب على قلبه بالاسهاب، اديل الحق منه بتضييع الجهاد و سيم الخسف و منع النصف. "نهج البلاغه خطبه ى 27". ]
نكته ى مهمى كه حضرت اميرالمومنين در وصيت خويش به آن اشاره مى فرمايد آن است كه جهاد منحصر در دو گروه است، امام هدايت و فرمانبردار و مطيع او. يعنى اگر فقط معناى لغوى جهاد مورد نظر باشد كه همان سختى و مشقت است، مى تواند شامل حال كافران نيز باشد. آنها در مقابله و رويارويى با مسلمانان دچار سختى مى شوند، چنانچه مى فرمايد: و لا تهنوا فى ابتغاء القوم ان تكونوا تالمون فانهم يالمون كما تالمون و ترجون من الله ما لايرجون [ نساء/ 104. ] در تعقيب و دستگيرى كافرانى كه با شما مى جنگند سستى نكنيد. اگر شما در اين جنگ رنج و آسيب مى بينيد، آنها هم رنج فراوان مى بينند- اما- شما از لطف و رحمت خدا اميدى داريد كه آنها ندارند.
و يا آنكه مى فرمايد: الذين منوا يقاتلون فى سبيل الله و الذين كفروا يقاتلون فى سبيل الطاغوت [ نساء/ 76. ] آنان كه ايمان آورده اند در راه خدا مى جنگند و آنان كه كافر شده اند در راه طاعوت مبارزه مى كنند.
مبارزه مومنان در راه خدا جهاد ناميده مى شود. اما تلاش و مقاتله كافران هر چند توام با سختى و ناراحتى است نه تنها هيچ ارزشى ندارد بلكه روز قيامت، و زر و گناه آن گريبان ايشان را مى گيرد: قل هل ننبئكم بالاخسرين اعمالا الذين ضل سعيهم فى الحياه الدنيا و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا اولئك الذين كفروا بآيات ربهم و لقائه فحبطت اعمالهم فلا نقيم لهم يوم القيامه وزنا [ كهف 103 و 104. ] اى پيامبر! به مردم بگو آيا شما را درباره ى زيانكارترين افراد از نظر عمل، آگاه كنم؟ همان كسانى كه سعى و تلاش آنها در همين حيات دنيا گم و نابود شد و آنها مى پندارند كه در حال انجام كار نيك هستند. ايشان كسانى هستند كه به آيات پروردگار و لقاى او كافر شدند، بنابراين اعمال آنان نابود گشت و روز قيامت براى تلاشهاى آنان ارزشى قائل نخواهيم شد.
به اين ترتيب روشن مى شود كه تلاش و مجاهده و مقاتله، اگر زير نظر و به دستور امام معصوم نباشد فاقد ارزش است.
اين بحث را با نقل يك روايت به پايان مى بريم: راوى اين روايت حضرت امام صادق است. آن جناب مى فرمايد: عباد بصرى در راه مكه حضرت امام سجاد عليه السلام را ملاقات كرد، به آن حضرت عرض نمود: آيا جهاد و سختى آن را رها كرده اى و به حج و راحتى آن روى آورده اى؟ در حالى كه خداوند مى فرمايد:'خداوند جان و مال مومنان را مى ستاند و در عوض به آنها بهشت مى دد. همان مومنانى كه در راه خدا مقاتله مى كنند...' [ توبه/ 111 و 112. ]
امام عليه السلام از او خواست آيه بعد را بخواند. در آيه بعد آمده است: 'آن مومنان همان كسانى هستند كه توبه و عبادت مى كنند و غرق بندگى خدا مى شود و ركوع و سجود مى كنند. امر به معروف و نهى از منكر مى نمايند. حافظ حدود خدا هستند. به ايشان بشارت بده.' امام زين العابدين فرمود: اگر پيروانى اين چنين يافتيم، البته جهاد با آنان از حج گزاردن برتر و بالاتر است. [ وسائل الشيعه ج 16 ص 33 به نقل از كافى. ]
