بَابُ السَّبْقِ إِلَى الْإِيمَانِ
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو الزُّبَيْرِيُّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ لِلْإِيمَانِ دَرَجَاتٍ وَ مَنَازِلَ يَتَفَاضَلُ الْمـُؤْمـِنـُونَ فـِيهَا عِنْدَ اللَّهِ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ صِفْهُ لِى رَحِمَكَ اللَّهُ حَتَّى أَفْهَمَهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ سـَبَّقَ بـَيـْنَ الْمُؤْمِنِينَ كَمَا يُسَبَّقُ بَيْنَ الْخَيْلِ يَوْمَ الرِّهَانِ ثُمَّ فَضَّلَهُمْ عَلَى دَرَجَاتِهِمْ فِى السَّبْقِ إِلَيْهِ فَجَعَلَ كُلَّ امْرِئٍ مِنْهُمْ عَلَى دَرَجَةِ سَبْقِهِ لَا يَنْقُصُهُ فِيهَا مِنْ حَقِّهِ وَ لَا يـَتَقَدَّمُ مَسْبُوقٌ سَابِقاً وَ لَا مَفْضُولٌ فَاضِلًا تَفَاضَلَ بِذَلِكَ أَوَائِلُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ وَاخِرُهَا وَ لَوْ لَمْ يـَكُنْ لِلسَّابِقِ إِلَى الْإِيمَانِ فَضْلٌ عَلَى الْمَسْبُوقِ إِذاً لَلَحِقَ آخِرُ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَوَّلَهَا نـَعـَمْ وَ لَتـَقـَدَّمـُوهـُمْ إِذَا لَمْ يَكُنْ لِمَنْ سَبَقَ إِلَى الْإِيمَانِ الْفَضْلُ عَلَى مَنْ أَبْطَأََنْهُ وَ لَكِنْ بِدَرَجَاتِ الْإِيمَانِ قَدَّمَ اللَّهُ السَّابِقِينَ وَ بِالْإِبْطَاءِ عَنِ الْإِيمَانِ أَخَّرَ اللَّهُ الْمُقَصِّرِينَ لِأَنَّا نَجِدُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ الْآخِرِينَ مَنْ هُوَ أَكْثَرُ عَمَلًا مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ أَكْثَرُهُمْ صَلَاةً وَ صَوْماً وَ حَجّاً وَ زَكـَاةً وَ جـِهـَاداً وَ إِنـْفَاقاً وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ سَوَابِقُ يَفْضُلُ بِهَا الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً عِنْدَ اللَّهِ لَكَانَ الْآخِرُونَ بِكَثْرَةِ الْعَمَلِ مُقَدَّمِينَ عَلَى الْأَوَّلِينَ وَ لَكِنْ أَبَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يـُدْرِكَ آخـِرُ دَرَجـَاتِ الْإِيـمـَانِ أَوَّلَهـَا وَ يـُقَدَّمَ فِيهَا مَنْ أَخَّرَ اللَّهُ أَوْ يُؤَخَّرَ فِيهَا مَنْ قَدَّمَ اللَّهُ قـُلْتُ أَخـْبـِرْنِى عَمَّا نَدَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنِينَ إِلَيْهِ مِنَ الِاسْتِبَاقِ إِلَى الْإِيمَانِ فَقَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ وَ قَالَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ وَ قَالَ وَ السـّابـِقـُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِينَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِيَ اللّهُ عـَنـْهـُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ فَبَدَأَ بِالْمُهَاجِرِينَ الْأَوَّلِينَ عَلَى دَرَجَةِ سَبْقِهِمْ ثُمَّ ثَنَّى بِالْأَنْصَارِ ثـُمَّ ثَلَّثَ بِالتَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ فَوَضَعَ كُلَّ قَوْمٍ عَلَى قَدْرِ دَرَجَاتِهِمْ وَ مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ ثـُمَّ ذَكـَرَ مـَا فَضَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ أَوْلِيَاءَهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ تِلْكَ الرُّسـُلُ فـَضَّلْنـا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجـاتٍ إِلَى آخـِرِ الْآيـَةِ وَ قـَالَ وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى بَعْضٍ وَ قَالَ انْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَكْبَرُ تَفْضِيلًا وَ قَالَ هُمْ دَرَجـاتٌ عِنْدَ اللّهِ وَ قَالَ وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ قَالَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فـِى سـَبـِيـلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّهِ وَ قَالَ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدِينَ عـَلَى الْقـاعـِدِينَ أَجْراً عَظِيماً دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ قَالَ لا يَسْتَوِى مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مـِنْ قـَبـْلِ الْفـَتـْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ قَالَ يـَرْفـَعِ اللّهُ الَّذِيـنَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ قَالَ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصِيبُهُمْ ظـَمـَأٌ وَ لا نـَصـَبٌ وَ لا مـَخـْمـَصـَةٌ فـِى سـَبـِيـلِ اللّهِ وَ لا يـَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلاّكُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ ص الِحٌ وَ قَالَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تـَجـِدُوهُ عـِنْدَ اللّهِ وَ قَالَ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ فَهَذَا ذِكْرُ دَرَجَاتِ الْإِيمَانِ وَ مَنَازِلِهِ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ
اصول كافى ج : 3 ص : 67 رواية : 1
ترجمه روايت شريفه :
زبيرى گويد: به امام صادق (ع ) عرض كردم : براى ايمان درجات و مراتبى است كه مؤ مـنـيـن نـسـبت به آنها نزد خدا بر يكديگر برترى دارند؟ فرمود: آرى ، عرض كردم : خدا رحمت كند برايم توضيح ده تا بفهمم ، فرمود:
خـدا مـيـان مؤ منين مسابقه قرار داد چنانكه ميان اسبان در روز اسب دوانى مسابقه گذراند. و آنها را بحسب درجات سبقت بخشيد. و هر يك از مؤ منين را طبق درجه سبقتش قرار داد و حق او را از آن درجـه نـكـاسـت و هـيـچ دنـبـالى از جـلو افـتـاده (نـزد خـدا) پـيشى نگيرد و نه هيچ كم فـضـيـلتـى بـر صـاحـب فـضـيـلت ، از ايـن جـهـت پيشينيان و پسينيان اين امت بر يكديگر برترى يافتند و اگر پيش رو در ايمان را بر عقب افتاده فضيلتى نبود، آخر اين امت (از نـظـر مـقـام و فـضـيـلت ) بـه اولش مـى چـسـبـيـد (و در يـك رتـبـه قـرار مـى گرفتند، در صـورتيكه اصحاب پيغمبر و مسلمين صدر اول ، اسلام را پايه گذارى كردند و آخرين از كـوشش آنها بهره مند شدند) آرى مى چسبيد و بلكه از آنها پيش مى افتادند در صورتيكه پيش رو در ايمان را به عقب افتاده آن فضيلتى نبود.
ليـكـن خـدا بسبب درجات ايمان پيشروان در ايمان را مقدم داشته و بسبب عقب افتادن از ايمان كـوتـاهـى مكنندگان را مؤ خر داشته (يعنى از لحاظ رتبه و فضيلت ) زيرا بعضى از مؤ مـنين متاءخر را مى بينيم كه نماز و روزه و حج و زكاة و جهاد و انفاقشان از پيشينيان بيشتر اسـت و اگـر سـوابق فضيلتى كه مؤ منين بسبب آن به يكديگر ترجيح پيدا مى كنند نمى بـود، مـى بايست متاءخرين بواسطه عمل بسيار خود، بر پيشينيان مقدم باشند، ولى خداى عـزّوجـلّ هـرگـز نـخـواسـتـه شـخـصى كه در پايين ترين درجات ايمان قرار دارد بدرجه جـلوتـر بـرسـد و آنـكـه را خـدا مؤ خر داشته مقدم شود يا آنكه را مقدم داشته مؤ خر گردد (زيـرا اولا فـضـيـلت و درجـه نـزد خـدا بـزيـادى عـمل نيست و ثانيا پيشينيان در ايمان بر مـتـاءخـريـن سـبـقـت دارند و ايمان آنها سبب ايمان متاءخرين گشته علاوه بر صعوبت و مشقت بسيارى كه در ايمان آوردن آنها بود، بواسطه تقبه و قلت عدد و آزار مشركين ).
عـرضـكردم : پيشى گرفتن به سوى ايمانى كه خدا مؤ منين را در اين گفتار خويش دعوت فـرموده است بمن خبر ده ،: (((پيشى بگيريد بسوى آمرزش پروردگارتان و بهشتى كه پـهـنـاى آن آسـمـان و زمـين است و براى كسانيكه بخدا و پيغمبران وى ايمان آورده اند آماده شـده ، 21 سـوره 57))) و فـرمـوده : (((پـيـشى گرفتگانى كه پيشى گرفته اند، آنها مقربانند، 10 سوره 56))).
و فـرمـوده : (((و پـيـشروان نخستين ، از مهاجر و انصار و كسانيكه باحسان از آنها پيروى كردند، خدا از آنها راضى گشته و آنها از خدا، 100 سوره 9))) پس خدا بمهاجرين نخستين طبق درجه پيشرويشان آغاز فرمود، و در درجه دوم انصار و در سوم پيروان باحسان از آنها ذكر فرموده ، و هر گروهى را باندازه درجات و مراتبشان نزد خود جايگزين فرمود. سپس آنچه را خداى عزّوجلّ بسبب آن بعضى از اوليائش را بر بعض ديگر ترجيح داده بيان مى فـرمـايد: (((بعضى از اين رسولانرا بر بعض ديگر فضيلت بخشيديم . بعضى از آنها با خدا سخن گفت ، و درجات برخى را بلندتر از ديگران فرمود: تا آخر آيه 253 سوره 2))).
و نـيز فرمود: (((بعضى از پيغمبرانرا بر بعض ديگر فضيلت داديم ، 55 سوره 17))) و باز فرمود: (((بنگر چگونه برخى را بر برخى فضيلت داديم و درجت آخرت بيشتر و تـرجـيـح آن بالاتر است ، 21 سوره 17))) و فرمود: (((آنها نزد خدا درجاتى دارند 163 سـوره 3))) و فـرمـود: (((كـسـانـى كـه ايـمـان آورده و هـجـرت نـمـوده و بـا مال و جان خود در راه خدا جهاد كردند، نزد خدا مقام بيشترى دارند، 20 سوره 9))) و فرمود: (((خدا مجاهدين را بر بازنشستگان بپاداشى بزرگ فزونى بخشيده ، و آن پاداش درجات و آمـرزش و رحـمـت اوسـت ، 95 سوره 4))) و فرمود: (((آنكس از شما كه پيش از فتح انفاق كـرده و كـار زار نـموده برتر است ، 10 سوره 57))) و فرموده : (((خدا درجات كسانى از شـمـا را كـه ايـمـان دارنـد بـا كـسـانـيـكه دانش يافته اند، بالا ميبرد، 11 سوره 58))) و فـرمـود: (((و ايـن براى آنستكه ايشانرا در راه خدا تشنگى و رنج گرسنگى نرسد، و در جـائيـكـه كـافران را بخشم آرد قدم نهند و از دشمنى بمقصودى نرسند، جز آنكه بسبب آن بـراى ايـشـان عمل شايسته ئى نوشته شود، 120 سوره 9))) و فرموده : (((هر خيرى كه بـراى خـود پـيـش فـرستيد آنرا نزد خدا مى يابيد، 110 سوره 2))) و فرموده : (((هر كه هموزن ذره اى نيكى كند، آن را به بيند، و هر كه هم ذره ئى بدى كند، آنرا ببيند 8 سوره 99))) اينست بيان درجات و مراتب ايمان نزد خداى عزّوجلّ.
شرح :
چـنـانـچـه در بـاب سابق ذكر شد، ايمان شى ء واحدى نيست كه در همه افراد مؤ منين يـكـسـان و بـرابر باشد، بلكه حقيقتى است قابل تشكيك و داراى درجات و مراتب متعدد كه اجـزاء آن برابر اعضاء بدن انسان پخش و تقسيم شده است و هرمؤ منى باعتبار انجام دادن اجزاء ايمان كه نماز و حج و انفاق و امثال آنست ، از لحاظ كمى و زيادى و پيشى گرفتن و تـاءخـيـرانداختن و جهات ديگر، درجه و مقامش بهمان اندازه نزد خدا محفوظ است ، بطوريكه شايد دو تن از افراد مؤ منين ازلحاظ درجه ايمانى نزد خدا يكسان و برابر نباشند.
مـقـصود از انعقاد اين باب و اين روايت مفصل با شواهد بسيارى كه از آيات قرآن ذكر شد. اثـبـات هـمـيـن مـعـنـى اسـت كـه : درجـات مـؤ مـنـيـن بـانـدازه اعـمـال نـيـكـشـان بـا حـسـاب دقـيق نزد خدا محفوظ است مهاجرين و انصار و تابعين را در يك تـرازو نـگـذاشـتـه وپـيـغـمـبـران و رسـولان خـويـش را بـيـك چـشـم نـنـگـريـسـتـه و نـسبت بـعـمـل خـيـر و شـر مـثـقـال ذره را از نـظـر دور نـداشـتـه ، و تـنـهـا عمل صالح ايمانى موجب فضيلت و درجه و مقام دانسته ، نه ثروت و سيادت و حسب و نسب و جهات ديگر را.
