صلوات کامل، همان است که در تشهد نماز به آن می پردازیم و همه مسلمانان به آن اهتمام می ورزند.
استاد بزرگوارم علامه ملایری ، صاحب کتاب پر ارج «جامع احادیث الشیعه» ضمن نقل خاطرات سفر حج خود به نگارنده گفت: روزی امام جماعت کنار کعبه را دیدار کردم. مردی باوقار و خوش برخورد بود. خود را معرفی کردم. خیلی مرا مورد لطف و احترام خود قرار داد. در ضمن حرف ها، به او گفتم: «چرا شما گاهی از نثار صلوات بر آل رسول صلی الله علیه و آله خودداری می کنید؟» پاسخ داد: «صلوات بر محمد و آل او در تشهد نماز، بر همگان واجب است، ولی در غیر این مورد ذکر آل واجب نیست، بلکه مستحب است. لذا گاهی عملاً رعایت نمی شود.» گفتم: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ این سؤال که چگونه صلوات بفرستیم فرمود:
قُولُوا: اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ
. و افزودم: در دستور العمل پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره «آلِ مُحَمَّد» مورد توجه است و استثنایی در کار نیست تا در غیر نماز بدون ذکر آل محمد اشکال نداشته باشد. هم چنین آن حضرت از صلوات «بَتْراء» نهی به عمل آورده است. «بَترا» عبارت است از صلوات بدون ذکر آل محمد.(1)
او با تعجب به من نگریست و گفت: «در کجا؟» گفتم : «در صحیح بخاری(2). آن جا که آیه «إِنَّ اللّه وَمَلاَئِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیما»(3) را تبیین می کند.»
گفت : «امشب به آن کتاب(4) مراجعه می کنم. اگر چنین باشد، من از این به بعد آن را رعایت می کنم.»
گفتم : «من ظهر فردا همین جا منتظر شما هستم.» روز بعد او کمی دیر آمد. بدون مقدمه نگاهی به من کرد و در حالی که با دست خود به من اشاره می کرد، گفت: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد» و رفت. معلوم شد که حدیث مذکور را در کتاب نامبرده یافته است.
در جواهر الکلام، ج 10، ص 262 می خوانیم: آن چه به عنوان واجب، در تشهد نماز به چشم می خورد، عبارت است از «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد» و اجماع اهل نظر بر آن منعقد می باشد و بقیه مستحب خواهد بود و کسی که به ذکر آل محمد، در صلوات نپردازد، نماز او باطل است.
شافعی، امام فرقه شافعیه در باب وجوب صلوات بر اهل بیت علیهم السلام و اهمیت آن این چنین سرود:
یا أَهْلَ بَیتِ رَسُولِ اللّه حُبُّکمْ فَرْضٌ مِنَ اللّه فی الْقُرْآنِ اَنْزَلَهُ
کفاکمُ من عظیمِ الفضل اَنَّکمُ مَنْ لم یصَلِّ علیکمْ لا صَلاةَ لَهُ(5)
ای اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله دوستی و محبت به شما از واجباتی است که در قرآن به چشم می خورد و عظمت و گران سنگی شما همین بس، که اگر کسی به شما درود نفرستد، نماز او باطل است.
* * *
در حدیث آمده است: زید بن خارجه می گوید: «از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال کردم که چگونه در پیشگاه خدا طلب حاجت کنم؟» رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ داد: «بر من صلوات بفرستید و در دعا کوشا باشید.» و افزود: اینچنین بگویید: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد»(6) در این دستور العمل، چگونگی صلوات کامل را پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خاطر نشان کردند.
آن چه مورد عنایت پروردگار حکیم می باشد، صلوات کامل است نه صلوات ناقص. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که بر من صلوات بفرستد ولی بر آل من صلوات نفرستد، بوی بهشت را استشمام نمی کند».(7) زیرا صلوات ناقص مورد نهی و نکوهش پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می باشد. چنان که آن حضرت فرمود: صلوات ناقص برای من منظور ندارید و «صلوات بَتْراء» را کنار بگذارید.(8)
امام باقر علیه السلام به مردی که دست به خانه خدا نهاده و صلوات ناقص ادا می کرد و می گفت: «اللهمّ صلّ علی محمّد» نگریست و فرمود: «ای مرد، صلوات را ناقص ادا نکن و در حق ما ستم روا مدار. بگو: اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمد».(9)
صلوات بَتْراء، یعنی صلوات بدون ذکر آل محمد صلی الله علیه و آله در کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مورد نهی و نکوهش قرار گرفته است. لکن این مسأله (عدم ذکر آل) در صلوات، گاهی جنبه سیاسی داشته است. از جمله در تاریخ یعقوبی آمده است :
«کان ابن الزبیر - و هو عبداللّه - کثیر البغض لعلی بن أبی طالب، تحامل علیهم تحاملاً شدیداً و أظهر لهم العداوة والبغضاء حتّی بلغ منه أنّ ترک الصلاة علی محمّد فی خطبته، فقیل له: لم ترکت الصلاة علی النبی؟ فقال: إنّ له أهل سوء یشرئبوّن لذکره و یرفعون رؤوسهم إذا سمعوا به».
عبداللّه زبیر، چهل روز در خطبه نماز جمعه، صلوات را ترک کرده بود. هنگامی که راز آن را از او جویا شدند، گفت: «ناچارم هنگام صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آل او هم درود بفرستم. بر این اساس صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله را ترک کردم».(10)
مخالفان اهل بیت کینه خود را در برابر خط امامت در حذف کلمه «آل محمد صلی الله علیه و آله » هنگام صلوات ابراز می کردند و در این رابطه نامه هایی که از اهالی این خط بر جای مانده است گویای همین مسأله می باشد. ابن ابی الحدید، اندیشمند معروف اهل سنت، در کتاب خود (شرح نهج البلاغه) نامه های مختلفی از این دو جناح، پیروان خط سقیفه و پیروان خط امامت را متذکر گشته است. در نامه های خط سقیفه، هنگام صلوات بر حضرت رسول صلی الله علیه و آله کلمه «آل» به چشم نمی خورد(11)، ولی در نامه های گروه دوم، صلوات بر آل محمد، دیده می شود.
* * *
زمخشری در ذیل آیه: «هُوَ الَّذِی یصَلِّی عَلَیکمْ وَمَلاَئِکتُهُ»(12) می نویسد: طبق مفاد این آیه، صلوات بر همه مسلمین رواست. به نظر ایشان صلوات بر مردم عادی جایز است تا چه رسد بر آل محمد. [و ما معنی صلاتهم؟ قلت: هی قولهم: اللّهم صلّ علی المؤمنین](13)
ملاحظه کردید که حذف کلمه «آل محمّد» در صلوات، جنبه سیاسی دارد، وگرنه همان گونه که هر دو گروه در تشهد نماز ناچارند تا صلوات را به طور کامل ادا کنند، باید در غیر نماز نیز صلوات را کامل «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد»(14) بر زبان داشته باشند. حتی افرادی چون ابن تیمیه (که در زمان ما وهّابیان جلوه مکتب فکری او هستند) تحقیقی پیرامون حقوق اهل بیت علیهم السلام داشته که در نتیجه آن، ذکر «آل» را در صلوات لازم می داند ، گرچه وهابیان، به آن عمل نمی کنند.(15)
(1) - ر.ک: جواهرالکلام،ج 10،ص 255 و 256.
(2) - چهلحدیثدربارهصلوات،چاپسازمانتبلیغاتاسلامی؛ر.ک: پرورشروح،ج 2،بخشصلوات. ونیزجهتاطلاعبیشترازاحادیثبابصلواتمراجعهشودبهکتابتزکیهبرنفسنوشتهشفعییمازندرانیازمنشوراتدفترفرهنگاسلامی،تهران .
(3) - احزاب،آیه 56.
(4) - ر.ک: صحیح،ج 6،ص 27؛ر.ک: الصواعقالمحرقه،ص 87؛کشفالغمه،ج 1،ص 194.
(5) - ینابیعالمودة،ج 3،ص 103.
(6) - عنزیدبنخارجة: سألترسولاللّه صلی الله علیه و آلهفقال: «صَلُّواعَلَیَّوَاجْتَهِدُوافیالدُّعاءِوَقُولُوا: اللّهُمَّصَلِّعَلیمُحَمَّدٍوَآلِمُحَمَّد» (سنننسائی،ج 3،ص 49؛السننالکبری،ج 1،ص 383.
(7) - أمالیصدوق،ص 267،ح 291؛وسائلالشیعه،ج 7،ص 203،ح 9117: قالالنبیصلی الله علیه و آله : «مَنْصَلِّیعَلَیّولمیُصَلّعلیآلیلَمْیَجِدْرِیحَالجَنَّةِ».
(8) - ر.ک: صحیحبخاری،ج 6،ص 27؛الصواعقالمحرقه،ص 87.
(9) - وسائلالشیعه،ج 7،ص 202،حدیث 9112: قالالصادقعلیه السلام : «سَمِعَأَبِیرَجُلاًمُتَعَلِّقاًبِالْبَیْتِوهویقول: اَللّهُمَّصَلِّعَلیمُحَمَّد: لاتَبْتُرْهاولاتَظْلِمْناحَقّنا،قل: اَللّهُمَّصَلِّعَلیمُحَمَّدٍوَآلِمُحَمَّد».
(10) - تتمةالمنتهی،ص 77؛أمالیمفید،ص 347،ح 2؛تاریخالیعقوبی،ج 2،ص 261.
(11) - شرحنهج البلاغه،ج 5،ص 13 و 95،چاپاسماعیلیان،تهران.
(12) - احزاب،آیه 43.
(13) - تفسیرکشاف،ج 3،ص 546 (دارالکتبالعربی).«اِنَّهُیُجَوَّزُبِمُقْتَضِیهذِهِالاْآیَةِأَنْیُصَلّیعَلیآحَادِالْمُسْلِمِینَلکِنْلَمّااتّخذَتِالرّافِضَةُذلِکَفِیأئِمَّتِهِمْمَنَعْناه».
(14) - الصواعقالمحرقه،ص 146؛جلاءالافهام،ص 346؛صحیحبخاری؛ج 6،ص 151؛سنننسائی،ج 3،ص 49.
(15) - کتابیتحتعنوانحقوقآلالبیتعلیهم السلامبهیادگارماندهاست.
