معاد در قرآن – 31
از آيات و احاديث استفاده مى شود كه در قيامت براى تعيين مقدار و ارزش كارهاى نيك بندگان و مقدار كارهاى زشت و گناهان آنان ميزانى نصب و با آن، اعمال خوب و بد (حسنات و سيئات) سنجيده مى شوند. توزين اعمال يكى از عقايد اسلامى و بخشى از حسابرسى است.
قرآن مى گويد: «ميزان هاى عدل را در قيامت برپا مى سازيم، پس هيچكس به هيچ چيز مورد ستم قرار نمى گيرد. اگر به مقدار مثقالى از دانه خردل هم باشد آن را مى آوريم. و حسابرسى ما كفايت مى كند.» (1)
ميزان (ترازو) ابزارى است براى تعيين مقدار اجناس و اشياء. اين وسيله در طول تاريخ و در ميان اقوام و ملل، به صورت هاى گوناگون معمول بوده و هست. گرچه غالباً با اشياء مادى ساخته مى شود و اجسام را با آن مى سنجند اما اختصاصى به امور مادى ندارد بلكه به طور حقيقت در امور ديگر نيز استعمال مى شود.
1. انبياء (21) آيه 47: «وَنَضَعُ المَوازِينَ القِسْطَ لِـيَوْمِ القِـيامَةِ فَلاتُظْلَمْ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَـبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنا بِـها وَكَفى بِنا حاسِـبِينَ».
علم منطق را كه وسيله اى است براى شناخت قضاياى صحيح از باطل «علم ميزان» مى نامند، در كشف مقدار هوش و حافظه و علوم و اطلاعات افراد از آزمون هاى كتبى و شفاهى استفاده مى كنند و آنها را ميزانِ كشف واقع مى نامند، و امور ديگرى از اين قبيل. بنابراين در صدق ميزان ضرورتى ندارد حتماً مادى باشد.
چنان كه در ميزان قيامت همين گونه است. چون وسيله اى است براى شناخت ايمان و اصول عقايد، اخلاق نيك و زشت، عمل هاى صالح و ناصالح نمى تواند يك امر دنيوى و جسمانى باشد.
آيا نماز، روزه، اخلاص، تقوا، ايمان، راستگويى، امانتدارى را مى توان با ترازوهاى دنيوى سنجيد؟ شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: «آيا در قيامت عمل هاى بندگان توزين نمى شود؟ فرمود: نه. چون عمل كه جسم نيست، آنچه مورد سنجش قرار مى گيرد صفت (اثر) عمل هاست. كسى نياز به توزين دارد كه از تعداد و مقدار سنگينى و سبكى آنها بى اطلاع باشد. در حالى كه چيزى بر خدا پوشيده نيست. همان شخص عرض كرد: پس ميزان اعمال چه معنا دارد؟ فرمود: يعنى در محاسبه و پاداش عمل عدالت رعايت مى شود. عرض كرد: پس معناى اين آيه: «فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ» چيست؟ فرمود: يعنى اعمال نيك او زيادتر باشد.» (1)
1. بحارالأنوار، ج7، ص248: «سأل الزنديق أباعبداللّه عليه السلام فقال: أو ليس توزن الأعمال؟ قال: لا، إنّ الأعمال ليست بأجسام و إنّما هي صفة ما عملوا و إنما يحتاج إلى وزن الشيء من جهل عدد الأشياء و لا يعرف ثقلها و خفّتها، و إنّ الله لا يخفى عليه شيء، قال: فما معنى الميزان؟ قال: العدل، قال: فما معناه في كتابه «فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ» قال: فمن رجّح عمله».
بنابراين ميزان اعمال در قيامت نظير ترازوهاى متعارف و جسمانى دنيوى نيست بلكه بايد به گونه اى ديگر باشد. در تبيين و تفسير ميزان در قيامت مى توان يكى از دو وجه را برگزيد:
وجه اول اين كه ميزان عبارت باشد از مجموعه عقايد صحيح، ارزشهاى اخلاقى، احكام و قوانين شريعت و دين، كه صراط مستقيم سير و سلوك الى الله و نيل به عالى ترين مراتب انسانيت است. بنابراين در قيامت عمل هر انسانى را به مقدار تطابق با متن شريعت مى سنجند و پاداش مى دهند. در احاديث به همين معنا اشاره شده است:
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «عدل در زمين ميزان خداست، هر كس به آن عمل كند او را به بهشت مى برد، و هر كس آن را ترك كرد او را به دوزخ خواهد كشيد.» (1)
امام صادق عليه السلام فرمود: «هر كس كلمه لا اله الا الله را با اخلاص بگويد: به بهشت مى رود. و اخلاصش در اين است كه شهادت به لا اله الا الله او را از ارتكاب محرمات باز دارد.» (2)
1. مستدرك الوسائل، ج11، ص 388: قال النبيّ صلى الله عليه وآله : «العدل ميزان الله في الأرض فمن أخذه قاده إلى الجنّة و من تركه ساقه إلى النار».
2. وسائل الشيعه، ج15، ص257: «عن أبيعبداللّه عليهالسلام قال: من قال: لا إله إلاّ اللّه مخلصاً دخل الجنّة و إخلاصه أن يحجزه لا إله إلاّ اللّه عمّا حرّم اللّه».
رسول خدا صلىاللهعليهوآله فرمود: «نماز ميزان است، هر كس حق آن را ادا كند پاداش كامل دريافت خواهد كرد.» (1)
پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله فرمود: «در قيامت چيزى را در ميزان اعمال بندگان نمىگذارند كه افضل از حسن خلق باشد.» (2)
حضرت صادق عليهالسلام فرمود: «هر كس با اين ده چيز خدا را ملاقات كند داخل بهشت مى شود: شهادت به لا اله الا الله، شهادت به رسالت حضرت محمد صلى الله عليه وآله و اقرار به آنچه از جانب خدا آورده است، برپاداشتن نماز، پرداختن زكات، روزه گرفتن ماه رمضان، حج بيت الله، قبول ولايت اولياى خدا، برائت از دشمنان خدا و اجتناب از مسكرات.» (3)
وجه دوم اين كه: ميزان عبارت باشد از نفوس مقدس پيامبران و اوصياى معصوم آنان. اين ذوات مقدس چون در علم و عمل هادى مردم هستند خود به مجموعه احكام و قوانين شريعت و ارزشهاى اخلاقى عمل مى كنند و كمالات انسانى در آنها تجسم يافته است و مردم را به همان سوى دعوت مى نمايند. به همين جهت مىتوان عقايد، اخلاق، گفتار و كردار پيروانشان را با آنان تطبيق كرد و سنجيد بدين صورت ميزان اعمال به شمار مى روند.
1. كافى، ج3، ص268: «قال رسولاللّه صلىاللهعليهوآله : الصلاة ميزان، من وفّى استوفى».
2. همان، ج2، ص100: «قال رسولاللّه صلىاللهعليهوآله : ما يوضع في ميزان امرئ يوم القيامة أفضل من حسن الخلق».
3. وسائل الشيعه، ج1، ص30: «عن أبيعبداللّه عليهالسلام قال: عشر من لقى اللّه بهنّ دخل الجنّة: شهادة أن لا إله إلاّ اللّه، و أنّ محمداً رسولاللّه، و الإقرار بما جاء من عند اللّه، و إقام الصلاة، و إيتاء الزكات، و صوم شهر رمضان، و حجّ البيت، و الولاية لأولياء اللّه، و البراءة من أعداء اللّه، و اجتناب كلّ مسكر».
در برخى احاديث به همين مطلب اشاره شده است.
امام صادق عليه السلام در تفسير آيه «وَنَضَعُ المَوازِينَ القِسْطَ لِـيَوْمِ القِـيامَةِ» فرمود: آنان پيامبران و جانشيان آنها هستند. (1)
امام سجاد عليه السلام فرمود: «على عليه السلام امير ايمان و ميزان اعمال است.» (2)
امام صادق عليه السلام فرمود: «به خدا سوگند! على صراط مستقيم و ميزان اعمال است.» (3)
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: «من ميزان علم و على دو كفه ميزان و حسن و حسين ريسمان هاى آن، و فاطمه وسيله ارتباط آنها و امامان بعد از حسن و حسين ميزان شناخت دوستان و دشمنان مى باشند.» (4)
بنابراين، نفوس مقدس پيامبران و اوصياى معصوم آنان را نيز مىتوان به عنوان ميزان سنجش اعمال افراد امت معرفى كرد، ولى با اندكى دقت تصديق مى كنيد كه وجه دوم نيز به وجه اول باز مى گردد، چون نفوس پيامبران و اوصيا بدين جهت كه مركز تجسم يافته عقايد، اخلاق و كردارهاى شايسته دين هستند به عنوان ميزان معرفى شده اند، پس حقيقت ميزان عبارت است از متن عقايد، اخلاق، احكام و قوانين دين. و عمل هر انسانى را به آن مقايسه مى كنند، مىسنجند و پاداش نيك يا كيفر مىدهند. در اين سنجش نفس انسان موردِ محاسبه يك كفه ميزان است و كفه ديگر عبارت است از مجموعه عقايد اخلاق، و احكام و قوانين شريعت. از بعضى آيات استفاده مى شود انسان يك ميزان ندارد بلكه ميزانهاى متعدد دارد: «در آن روز وزن كردن بر طبق حق است، آنها كه ميزان هايشان سنگين است رستگارند، و آنان كه ميزانهايشان سبك است كسانى هستند كه نفوس خود را خسارت كرده و به آيات ما ستم روا داشته اند.» (1) در اين آيه، صحبت از سنگين بودن ميزان هاى بعض انسانها و سبك بودن ميزان هاى بعضى ديگر مى باشد. معلوم مى شود: هر انسانى داراى ميزان هاى متعدد خواهد بود. شايد بدين جهت باشد كه عقايد را با ميزانى مى سنجند و اخلاق را با ميزانى ديگر، و اعمال را با ميزانى سوم. و اگر هر يك از عقايد را با عقايد صحيح واقعى و هر يك از اخلاقى و مقدار آن را با اخلاق واقعى و هر يك از اعمال و مقدار آن را با متن احكام و قوانين شريعت محاسبه كنيم براى هر انسانى ميزانهاى متعدد خواهد بود.
1. كافى، ج1، ص420: «عن أبيعبداللّه عليهالسلام في قوله تعالى: «وَنَضَعُ المَوازِينَ القِسْطَ لِـيَوْمِ القِـيامَةِ» قال: الأنبياء و الأوصياء».
2. مستدرك الوسائل، ج10، ص224: «قال عليّ بن الحسين عليهالسلام : عليّ يعسوب الإيمان و ميزان الأعمال».
3. بحارالأنوار، ج35، ص363: «عن أبيعبداللّه عليهالسلام قال: هذا صراط على مستقيم، قال هو و الله! عليّ، هو و الله! الصراط المستقيم و الميزان».
4. همان، ج23، ص107: «قال رسولاللّه صلىاللهعليهوآله : أنا ميزان العلم و عليّ كفّتاه و الحسن و الحسين حباله، و فاطمة علاقته، و الأئمّة من بعدهم يزنون المحبّين و المبغضين الناصبين الذين عليهم لعنة اللّه و لعنة اللاعنين».
منبع : معاد در قرآن
نویسنده : آیت الله امینی
