تأمّلاتى در دعاى افتتاح
دعا معراج مومنین و راه زندگی - 50
الحَمْدُ للَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِيالمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيراً. الحَمْدُ للَّهِ بِجَمِيعِمَحامِدِهِ كُلِّها، عَلَى جَمِيعِ نِعمِهِ كُلِّها. الحَمْدُ للَّه الَّذِي لا مُضادَّ لَهُ فِيمُلْكِهِ، وَلا مُنازِعَ لَهُ فِي أَمْرِهِ، الحَمْدُ للَّهِ الَّذِي لا شَرِيكَ لَهُ فِي خَلْقِهِ،وَلا شَبِيهَ لَهُ فِي عَظَمَتِهِ. الحَمْدُ للَّهِ الفاشِي فِي الخَلْقِ أَمْرُهُ وَحَمْدُهُ،الظَّاهِرِ بِالكَرَمِ مَجْدُهُ، الباسِطِ بِالجُودِ يَدَهُ
"... ستايش خداى را كه زن و فرزندى نگرفته و در ملك شريك نداردوخوار نيست كه ياورى گرفته باشد و او را بزرگ دار ستايش خداى را با همهستايشها بر همه نعمتهايش. ستايش خداى را كه مخالفى در ملك و ستيزهگرى درفرمان او نيست. ستايش خداى را كه در آفرينش شريكى و در بزرگى همتايى ندارد.ستايش خداى را كه فرمان و ستايش او در آفرينش، فاش و شكوهش از كرم، ظاهرو دستش به جود و بخشش گشاده است..."
امام صادقعليه السلام فرموده است: "خداى تبارك و تعالى، اسمى را آفريد كهحروفى داشت و وصفى نداشت، لفظ داشت و قابل نطق نبود، هويّت داشتوجسد نداشت، تشبيه در آن بود و موصوف نبود، رنگ داشت و بر آن رنگىنكشيده بودند، قطر و حدّ از آن نفى شده و دور گشته بود،حسّ هر موجود صاحبو همّى از آن محجوب بود، پنهان بود و در پرده نبود، پس آن را كلمهاى تام قرار دادكه بر چهار جزء بود، اجزايى باهم بى آنكه يكى پيش از ديگرى باشد، سپس از آنهاسه اسم را آشكار كرد، زيرا مخلوقات به آن محتاج بودند و يكى را نهان داشت و آناسمى است كه در اين سه اسم آشكار، پنهان شده است. اسمهاى آشكار "اللَّه"و"تبارك" و "سبحان" هستند. هر كدام از اين نامها چهار ركن دارند، پس كلاًدوازده ركن موجود و سپس براى هر ركنى سى اسم آفريد منسوب بدان؛ آن اسمهارحمان، رحيم، قدّوس، خالق، بارى، مصوّر، حىّ، قيّومى كه او را كسالت وخواب نمىگيرد، عليم، خبير، سميع، بصير، حكيم، عزيز، جبّار، متكبّر، علىّ،عظيم، مقتدر، قادر، سلام، مؤمن، مهيمن، منشى، بديع، رفيع، جليل، كريم،رزّاق، محيى، مميت، باعث و وارث مىباشد."
اين اسمها و آنچه از اسماء حسنى هست تا سيصد و شصت اسم، همهمنسوب است به آن اسمهاى سهگانه و اسمهاى سهگانه اركان و حجابهاى آن اسمپنهان است. اين است كه خدا مىفرمايد:
"بگو خدا را با نام اللَّه يا رحمان يا به هر نام ديگر بخوانيد كه او را نامهاى نيكهست." )بحار الانوار ج4، ص166)
اللَّه، تبارك، سبحان، اينها سه نام اصلى از اسماء حسنى هستند. از اسم اللَّهاسمهاى ديگرى مشتقّ مىشوند همچون: عليم، خبير، قدير، بصير، سميعوحكيم؛ اينها اسمهايى هستند كه به تعبير علماى علم كلام، بر صفات ذاتىدلالت مىكنند. از اسم تبارك نيز مجموعهاى از اسمها كه "اسم فعل" هستند مشتقّمىشود. تَبَارَكَ يعنى بركت داد، و هر آنچه خدا به آفريدگانش مىدهد بركتاست. اسم فعلها عبارتند از: خالق، رازق، كننده آنچه مىخواهد، مصوّر، بارى ومانند اينها. اينها اسمهايى هستند كه بر افعال خدا دلالت مىكنند. اسم سومسبحان است و آن اسمى است كه دلالت مىكند بر پاك دانستن و تنزيه خداوند ازاينكه او را به آفريدگان شبيه دانيم و براى او مثل و مانندى قرار دهيم و تجزيهاشكنيم. صمد، احد و بى همتا اينگونهاند. اينها اسمهاى خدا هستند و از آنها حداقلسيصد و شصت اسم، مشتقّ مىشود؛ از هر اسمى مجموعهاى از اسمها مشتقّمىگردد و از آنها نيز اسمهايى ديگر.
در اين بخش از دعا برخى از اسمهاى مربوط به تسبيح و تنزيه را مىخوانيمكه رمز آنها اسم سبحان است. يكى از علما مىگويد: عظيمترين نام خدا، سبحاناست و عظيمترين ذكر او سبحان اللَّه، از اينرو برترين ذكرها در ركوع و سجود،سبحان اللَّه است، كما اينكه تسبيحات اربعه كه در ركعت سوم و چهارم نمازهاىواجب خوانده مىشود با سبحان اللَّه آغازمى شود، حتى درباره تكبيراتى كه بعدازنمازهاى واجب خوانده مىشود و به "تكبيرات حضرت زهرا سلام اللَّه عليها"مشهور است برخى از علما گفتهاند: بهتر آن است كه اين تكبيرات با سبحان اللَّهشروع شود، سپس الحمد للَّه و بعد اللَّه اكبر گويند، يعنى عكس آنچه در ميان مردممتعارف شده است.
سؤال اين است: چرا اسم سبحان از عظيمترين اسمهاى خداوند مىباشد؟
جواب: زيرا انسان از راه فطرت مىداند كه آفرينندهاى دارد.
)... فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ...(.
)سوره روم، آيه 30)
"فطرت خدا كه مردم را بر آن سرشت، آفرينش خدا را تبديلى نيست، اين استدين استوار و پا برجا."
در آيه ديگرى مىفرمايد:
)وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُبِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَن تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذَا غَافِلِينَ(.
)سوره اعراف، آيه 172)
"و زمانى كه خداوند تو ذريّه بنى آدم را از پشت آنها گرفت و آنان را بر خودشانشاهد كرد كه: آيا خداند شما نيستم؟ گفتند: آرى هستى شهادت داديم."
بنابراين فطرت عبوديّت در برابر خدا و فطرت اعتراف به وجود خالق درهمه نفسها هست، فقط مشكل حقيقى انسان اين است كه مىخواهد خدا را بفهمدو به شناخت او احاطه يابد، مىخواهد خدا را لمس و احساس كند از اينرو او را بهآفريدگان تشبيه مىكند و اينجا كمينگاه انحراف در بندگى است، زيرا انسان يكبارقصد بتسازى و بتپرستى مىكند و يكبار گياه يا سنگ يا جانورى را معبود خودمىگيرد و عدّهاى نيز هستند كه خورشيد و ماه يا ستارگان را مىپرستند، اينها همهمعترفند كه خالقى دارند، امّا اين خالق كيست؟ كمينگاه اشتباه و پايه گمراهىوانحراف انسان اينجاست بر اين اساس او مىكوشد كه آفريننده را به آفريدگان شبيهسازد.
ولى اگر انسان اين حقيقت را بداند كه خداوند برتر از آن است كه علم بدواحاطه يابد و از اينكه به آفريدگان شبيه دانسته شود منزّه، پاك و مقدّس است و اگربداند كه خداوند بزرگتر از آن است كه به وصف آيد هر آينه به او نزديك شده، امّا دراينجا مشكلى ديگر نيز هست كه حتّى براى مؤمنان نيز پيش مىآيد كه هرگاهمىخواهند به خدا نزديك شوند آفريدگان مىآيند و حجابى ميان آنان و خدامىگردند، پس انسان به جاى توجّه به خالق، متوجّه مخلوق مىشود و "سبحاناللَّه" ذكرى است كه ما را به خدا نزديك مىگرداند، زيرا باعث دورى ما از تشبيهخدا به مخلوقات مىشود. اين است كه در قرآن آمده است:
)سَبَّحَ للَّهِِ مَا فِي السَّموَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ(.
)سوره صفّ، آيه 1)
"تسبيح گفت براى خدا آنچه در آسمانها و زمين مىباشد و او عزيز و حكيماست."
پس آسمانها و زمين از آن رو كه خود محدود و نيازمند و ناتوان و در ماندهاندو در لحظهاى آغاز شدهاند و بزودى در لحظه و ساعتى معيّن به پايان خواهند آمد،خدا را تسبيح مىگويند يعنى او را از صفات خودشان پاك مىدانند و مقدّسمىشمارند، از بارزترين اين صفات، "مخلوق بودن" است در حاليكه صفت خدا"خالق بودن" مىباشد، از صفات آسمانها و زمين درماندگى و نيازمندى است،حال آنكه صفات خدا قدرت و بى نيازى است.
چه بسا بتوان برهانى را كه حضرت ابراهيم از طريق آن به اثبات وجود خدارسيد و رو به سوى عبادت و بندگى او كرد از قبيل همين امر به حساب آورد، چراكه حضرت ابراهيم ستاره و ماه و خورشيد را ديد و درباره هر كدام گفت: اين استخداوند من، امّا چون افول و غروب آنها را ديد و دانست كه نمىتوانند معبودباشند، به اين نتيجه رسيد:
)إِنِّيوَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّموَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفاً وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ(.
سوره انعام، آيه 79
"من با ايمان خالص روى به سوى خدايى آوردم كه آفريننده آسمانها و زمين استو من از مشركان نيستم."
پس رو به سوى آفريننده ستاره، ماه و خورشيد كرد..
اين برهان در اين جهتگيرى است، آنچنانكه انسان نخست خدا را بهمخلوقات تشبيه مىكند، امّا بعد از دقّت و ژرف نگرى در مىيابد كه آفرينندهنمىتواند همچون آفريده و مخلوق باشد، زيرا مخلوق با صفات شناخته شدهاشقادر به مستقل بودن نيست؛ پس موجود محدود، نيازمند كسى است كه حدودشرا معلوم دارد و ناتوان، محتاج كسى است كه او را توانايى دهد و ضعيف به موجودنيرومند نيازداد، بنابراين خالق بايد نيرومند و با عزّت و توانا باشد.
از اينرو هرگاه خدا را تسبيح گفتيم و او را تقديس و تنزيه كرديم، به او نزديكگشتهايم. اكنون در اين بخش از دعا تأمّل كنيم:
ستايش خداى را كه همسر و فرزندى نگرفته و شريكى در ملك ندارد و زبوننيست كه او را ياورى باشد و او را بزرگ دار.
چرا نمىگويد: فرزندى و همسرى نگرفته؟ زيرا انسان در آغاز براى خودزوجى مىجويد سپس فرزندانى برايش زاده مىشوند و خدا از اين امر منزّه است."شريكى در ملك ندارد" ملكوت از آنِ خداست و در آن شريكى ندارد. "زبوننيست كه او را ياورى باشد" صالحان، اولياء اللَّه هستند: اشهد انّ عليّاً ولىّ اللَّه، امّاخدا به سبب خوارى و ذلّت نيست كه ياورى دارد، يعنى به احدى محتاج نيست،از همه جهان و جهانيان بى نياز است، بلكه آنها همگى به او نيازمندند. انسان وقتىبخواهد كارى كند ناچار بايد عده اى از ياران و دوستان او را يارى كنند، اما خدا بهكسى نياز ندارد، فرمان او -اگر چيزى خواهد- اين است كه به آن بگويد: باش! پسخواهد، در آفرينش و تدبير امور آسمانها و زمين به كسى كه كمكش كند نياز ندارد"زبون نيست كه او را ياورى باشد و او را بزرگ دار"، خدا بزرگتر از آن است كهانسان وصف مىكند و خردها گمان مىكنند.. كوشش در جهت توهّم خدا انسان رابه بندگى مخلوقات مىكشاند.. اين همان چيزى است كه منجر شد "سامرى"وپيروانش ربوبيّت را به غلط در گوسالهاى تصوّر كردند كه خود آن را پديد آوردهبودند:
فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَّهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هذَا إِلهُكُمْ وَإِلهُ مُوسَى فَنَسِىَ
سوره طه، آيه 88
"آنچاه براى آنان گوسالهاى بيرون آورد كه صدايى شگفت داشت و گفتند ايناست معبود شما و موسى كه فراموش كرده است."
"و او را بزرگ دار" يعنى لازم نيست كه توهّمى در مورد خدا در اينجا باشدزيرا خدا بالاتر از همه و همها و خيالهاست، ما هرچه را در ذهن خود توهّم كنيممخلوق است نه خالق، خالق بالاتر از توهّم انسان است و مقصود از شناخت خدااين است كه او را از حدّ تعطيل و تشبيه خارج بدانى كه او از آفرينشى و نابودىنيست، او چيزى است نه همچون ديگر چيزها، امّا چگونه؟ او چگونگى ندارد..كجا؟ جايى ندارد، كى؟ زمان درباره او صدق نمىكند، نشانه او چيست؟ نشانهاىندارد. اين مسائل هيچكدام درباره خدا صادق نيست و همه صفات مخلوقاتاست.
ستايش خداى را با همه ستايشها بر همه نعمتهايش. ستايش خداى را كهمخالفى در ملك و ستيزهگرى در فرمان او نيست. ستايش خداى را كه در آفرينششريكى و در بزرگى همتاى ندارد...
پس از آنكه دعا، برخى از اسماء سبحانى خدا را -كه او را از هر نقصوعجزى تقديس و تنزيه مىكنند- ذكر كرد، اشاره مىكند به اسم فعلهايى كه رمزآنها اسم "تبارك" است: "ستايش خداى را با همه ستايشها بر همه نعمتهايش" آياانسان مىتواند از هر نعمتى از نعم خدا بى نياز شود؟ و آيا مىتواند از طريق غيربراين نعمت دست يابد؟ كدام نعمت است كه خداوند ما را عطا فرموده است و بهسبب آن مستحقّ حمدى تازه نيست؟ ما به همه نعمتها نيازمنديم و همه نعمتها ازجانب خداست و در همه آنها نياز به ستايش، از اينرو ستايش جملگى نعمت را بهجاى مىآوريم و سپاس همه نعمتها را با جملهاى كوچك مىگزاريم: "ستايشخداى را با همه ستايشها بر همه نعمتهايش" امّا "با همه ستايشها" يعنى چه؟
جواب: ما خدا را با تعبيرهاى گوناگون حمد مىكنيم: الحمد للَّه، حمد تو ياربّ، خدايا تو را حمد مىكنيم، حمد تو است اى حامد اى حميد؛ امّا در اينجا اورا با همه حمدها بر همه نعمتهايش حمد مىكنيم.
"ستايش خداى را كه مخالفى در ملكش ندارد" وقتى خدا مالك باشد،ديگر مالك و فرمانرواى ديگرى نيست كه با او به ضدّيّت برخيزد، اين استاعتراف زبان ما؛ دعا مىآيد كه اين حقيقت را درون دل ما جاى دهد تا جزئى از دلو تركيب درونى آن شود، انسان بسيار مىگويد: "ستايش خداى را كه مخالفى درملكش ندارد" امّا هنگام عمل در برابر طاغوت و نظامهاى استكبارى و غير خداخضوع مىكند، بايد هر آنچه زبان انسان بدان اقرار مىكند تبديل به ايمانى قلبىشود و به سهم خود بر موضعگيريها و اعمال انسان در زندگى روزمرّهاش تأثير كند."و ستيزهگرى در فرمانش نيست" هرگاه خدا فرمانى دهد، همه چيز تمام است،وهيچ چيز حكم او را به تأخير نمىاندازد و كسى نمىتواند بگويد چرا؟ يا جلوىاو بايستد، اگر خدا بخواهد انسانى را بالا ببرد همه دنيا نمىتوانند او را پايينبياورند و اگر بخواهد انسانى را پايين بياورد و خوار كند، همه نيروهايجهان هم اگرجمع شوند نمىتوانند او را گرامى و بزرگوار كنند، منازعى براى فرمان و خواستخدا نيست و كسى قادر نيست با آنها به مقابله برخيزد. "ستايش خداى را كهشريكى در آفرينش و همانندى در عظمت ندارد" وقتى آسمانها و زمين را آفريدشريكى نگرفت، عظمت خدا آنگونه نيست كه عظمت كسى به آن برسد. "ستايشخداى را كه فرمان و ستايش او در آفرينش فاش است" يهوديان معتقد بودند كهدست خدا بسته است و بر كارى قادر نيست و اين انديشه پى آمدهايى داشت مانندكفر به "بداى الهى"، بداء يعنى اينكه خدا قادر است در هر لحظه و هر موردتصميمى تازه بگيرد و طرحى نو بريزد و هرگز هيچ چيزى بر او محتوم و مفروضنيست، وخدا برتر از همه حتمها و الزامها است، اگر بخواهد همين الآن و در همينلحظه همه جهان را نابود كند، هر آينه در كمتر از چشم بهم زدنى چنين كند. پس اوكسى است كه فرمانش در خلق فاش است.
آيا كسى كه براى نخستين بار جهان را آفريد و به آن هستى داد نمىتواند دريك لحظه نابودش كند و نعمت وجود و هست بودن را از او بازستاند؟ از مهمترينومترقّيانهترين و متمدّنانهترين و آزادمنشانهترين عقايد ما، عقيده بداء است، بهاعتقاد ما خدا مىتواند قدر را دگرگون كند، بلا نازل كند و سپس در اثر دعاى مردمآن را بر طرف سازد، اين بداء است و اين چنين نيست كه هر آنچه در لوح محفوظنگاشته شده باشد حتماً و بدون تغيير حادث گردد، هرگز... بلكه امكان دگرگونىهست از اينرو در دعاهاى رمضان مىخوانيم "خدايا اگر از اشقياء بودم نام مرا اززمره آنان پاك كن و در ميان سعادتمندان بنويس"، پس اگر نام كسى در لوح محفوظدر زمره اهل شقاوت باشد و او خدا را بخواند و كارهاى صالح انجام دهد و بهخداى بزرگ و بخشنده التماس كند، خدا دعايش را مستجاب مىكند و آن قراروسرنوشت را تغيير مىدهد: "ستايش خداى را كه فرمان و ستايشش در آفرينش،فاش است"، فرمان خدا در ميان آفرينش گسترده شده است و او مىتواند همه امورو شئون را طبق مشيّت حكيمانه خود تغيير دهد و همينطور است در مورد حمدخدا، يعنى فرمان او نيز ستوده است.
"شكوهش از كرم پديدار است"، شكوه و عظمت خدا با كرم او ظاهرمىشود، پس خدا بزرگى و شكوه خود را براى ستم بر مخلوقات و زبون كردنضعيفان و عاجزان بكار نمىگيرد، آنگونه كه برخى از آفريدگان وقتى به قدرتوعظمت ظاهرى مىرسند، مىكنند.
خدا در آنِ واحد صاحب مجد و كرم است، "دستش را به جود گشادهاست"، امّا جود خدا و دست او بر همه خلايق باز و گسترده است و اگر جودونعمت خدا كه با دست خود در ميان مردم مىگستراند نبود، هستى نابود مىشدوهمه چيز به خاكستر بدل مىگشت.
منبع : دعا معراج مومنین و راه زندگی
نویسنده : آیت الله محمّدتقى المدرسى
