او در سال چهل و سه هجرى در شب عيد فطر نزديك نود سالگى، راهى درك اسفل شد.
يعقوبى مى نويسد: همين كه مرگ عمرو عاص را فرا گرفت، به پسرش گفت: پدر تو دوست داشت كه در جنگ «ذات السلاسل» مرده بود، من در امورى دخالت نمودم نمى دانم چه حجت و دليلى در محاكمه خدا دارم، سپس نظر به اموال و ثروت خود نموده، ديد چقدر فراوان است،
گفت: اى كاش ثروت من پشكل شتر بود و اى كاش سى سال قبل از اين مرده بودم.
من دنياى معاويه را آباد و مهيا كردم در حاليكه دين خود را باختم، دنيا را مقدم داشتم و آخرت را رها كردم، در طريق رشد و صلاح بودم نابينا شدم تا اجلم فرا رسيد، ...(24)
هنگام مرگ من كسى بر من گريه نكند، جنازه مرا مشايعت نكند بند كفنم را محكم ببنديد كه من مورد خصومت هستم، خاك را بر روى من بريزيد، هر طرف كه جنازه ام قرار گيرد، همانا جانب راست من سزاوارتر از جانب چپ من نخواهد بود كه بر خاك قرار گيرد. (زيرا من در حال كفر از دنيا رفتم.)
درس دين و اخلاق
از مطالبى كه گفته شد، عدم ايمان عمرو عاص به وضوح روشن و آشكار است چه آنكه اسلام اگر در قلب نفوذ كرده باشد، آثارش در اعضاء و جوارح روشن خواهد شد، چه آنكه مملكت بدن عين يك كشور مى ماند همان گونه كه در كشور وقتى قانون در محل تدوين قانون آماده شد به تمام نقاط اين كشور اعلان مى شود و ثمره اش و آثارش در كل نقاط كشور معلوم و مشهود مى شود كه اگر در كشور بدن اسلام به قلب كه مركز فرماندهى بدن است وارد شد، قلب وظيفه هر كدام از اعضاى بدن را طبق اسلام و ايمان مشخص مى كند، و لذا مى بينيم كه آثارش در اعضاء و جوارح مشاهده مى شود.
حال افرادى چون عمرو عاص كه در طول عمر خود جز پليدى از آنها صادر نشد و منبع تمام پليديها بودند، كسى كه حيله گرى، دروغ سازى، بى حيائى، ترس، افتراء بستن و بى غيرتى به ناموس خودش سيره او بود، بايد گفت كه اسلام از محدوده لسان بيشتر در وجود اين افراد تجاوز نكرده است، اينان در همان حال جاهلى خود هستند و دشمن دين و اسلام هستند لكن با لباس دوست وارد ميدان شده اند براى فريب افكار مردم.
از طرف ديگر افرادى چون قيس كه اسلام در تمام اعضاء و جوارحش و در تمام اعمالش و افكارش، اثر خودش را ظاهر كرده است و آن هم در حد عالى، معلوم مى شود اسلام با قلب چنين افرادى عجين شده است، و با گوشت و پوست آنها مخلوط شده است.
از اين دو عنصر كه از دو جبهه حق و باطل مطرح كرديم واقعيتى براى همه روشن خواهد شد. افرادى چون قيس تمام وجود خود را صرف پيروزى حق و اسلام نمودند، و افراد پليدى چون معاويه و عمرو عاص تمام وجود خود را صرف مبارزه با اسلام و وصى رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) نمودند، و افراد ضعيف الايمان زيادى را از طريق مستقيم منحرف نمودند ....
پی نوشت ها
(24)تاريخ يعقوبى ج 2 ص 222
