55. باب المشيئة و الارادة
1 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْمَشِيَّةُ مُحْدَثَةٌ
ترجمه :
1. محمد بن مسلم از امام صادق (عليه السلام) روايت مىكند كه آن حضرت فرمودند: مشيت (الهى) چيزى ايجاد شده (آفريده شده از سوى خداوند) است.
2 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قِيلَ لِعَلِيٍّ ع إِنَّ رَجُلًا يَتَكَلَّمُ فِي الْمَشِيَّةِ فَقَالَ ادْعُهُ لِي قَالَ فَدُعِيَ لَهُ فَقَالَ يَا عَبْدَ اللَّهِ خَلَقَكَ اللَّهُ لِمَا شَاءَ أَوْ لِمَا شِئْتَ قَالَ لِمَا شَاءَ قَالَ فَيُمْرِضُكَ إِذَا شَاءَ أَوْ إِذَا شِئْتَ قَالَ إِذَا شَاءَ قَالَ فَيَشْفِيكَ إِذَا شَاءَ أَوْ إِذَا شِئْتَ قَالَ إِذَا شَاءَ قَالَ فَيُدْخِلُكَ حَيْثُ شَاءَ أَوْ حَيْثُ شِئْتَ قَالَ حَيْثُ شَاءَ قَالَ فَقَالَ عَلِيٌّ ع لَهُ لَوْ قُلْتَ غَيْرَ هَذَا لَضَرَبْتُ الَّذِي فِيهِ عَيْنَاكَ
ترجمه :
2. امام صادق (عليه السلام) از پدر بزرگوارشان نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: به امام على (عليه السلام) عرض شد: مردى هست كه درباره مشيت الهى سخن مىگويد. امام فرمودند: او را نزد من بفرستيد. گفته شد كه او را آوردند.
حضرت على (عليه السلام) فرمودند: اى بندهاى خدا! خداوند تو را به خاطر آن چه خودش خواست، آفريد، يا به خاطر آن چه تو خواستى؟ جواب داد: به خاطر آن چه او خواسته است. حضرت فرمودند: هر گاه كه خودش بخواهد، تو را بيمار مىكند، يا زمانى كه تو بخواهى؟ جواب داد: زمانى كه او بخواهد. حضرت فرمودند: زمانى كه او بخواهد شفا پيدا مىكنى، يا زمانى كه تو بخواهى؟ جواب داد: زمانى كه او بخواهد. امام فرمودند: هر جا كه او بخواهد، تو را مىبرد، يا هر جا كه خودت بخواهى؟ جواب داد: هر جا كه او بخواهد.
(در نهايت) امام على (عليه السلام) به آن مرد فرمود: اگر غير از اين مىگفتى، كاسه چشمت را بيرون مىآوردم.
3 وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ دَخَلَ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَوْ أَبِي جَعْفَرٍ ع رَجُلٌ مِنْ أَتْبَاعِ بَنِي أُمَيَّةَ فَخِفْنَا عَلَيْهِ فَقُلْنَا لَهُ لَوْ تَوَارَيْتَ وَ قُلْنَا لَيْسَ هُوَ هَاهُنَا قَالَ بَلِ ائْذَنُوا لَهُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ لِسَانِ كُلِّ قَائِلٍ وَ يَدِ كُلِّ بَاسِطٍ فَهَذَا الْقَائِلُ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَقُولَ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ هَذَا الْبَاسِطُ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يَبْسُطَ يَدَهُ إِلَّا بِمَا شَاءَ اللَّهُ فَدَخَلَ عَلَيْهِ فَسَأَلَهُ عَنْ أَشْيَاءَ وَ آمَنَ بِهَا وَ ذَهَبَ
ترجمه :
3. با توجه به همان سند روايتى قبلى، آمده است كه مردى از طرفداران بنى اميه به نزد امام صادق يا امام باقر (عليهما السلام) رفت و ما از جان ايشان مىترسيديم.
به امام عرض كرديم: بهتر است كه مخفى شويم و ما مىگوييم كه شما اين جا نيستيد. حضرت فرمودند: به او اجازه دهيد كه بيايد؛ زيرا رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرموده است: خداوند، نزد زبان هر گويندهاى و دست هر دراز كنندهاى است؛ پس گوينده نمىتواند چيزى بگويد و دست دراز كننده نمىتواند دستش را دراز كند مگر آن كه خدا بخواهد.
آن مرد به نزد حضرت آمد و از مسائلى سؤال كرد و به امام ايمان آورد و رفت.
4 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ الْهَمْدَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ ثَابِتِ بْنِ أَبِي صَفِيَّةَ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى دَاوُدَ ع يَا دَاوُدُ تُرِيدُ وَ أُرِيدُ وَ لَا يَكُونُ إِلَّا مَا أُرِيدُ فَإِنْ أَسْلَمْتَ لِمَا أُرِيدُ أَعْطَيْتُكَ مَا تُرِيدُ وَ إِنْ لَمْ تُسْلِمْ لِمَا أُرِيدُ أَتْعَبْتُكَ فِيمَا تُرِيدُ ثُمَّ لَا يَكُونُ إِلَّا مَا أُرِيدُ
ترجمه :
4. اصبغ بن نباته از امير مؤمنان على (عليه السلام) نقل كرده است كه آن حضرت فرمودند: خداوند به حضرت داود (عليه السلام) وحى فرستاد: اى داوود! تو اراده مىكنى، من اراده مىكنم؛ ولى آن چه من اراده مىكنم، انجام خواهد شد.
پس اگر به آن چه اراده كردهام، تسليم شوى، آن چه خود اراده كردهاى نيز به تو خواهم داد. و اگر به آن چه اراده كردهام، تسليم نشوى، نسبت به آن چه خواستى، تو را به زحمت مىاندازم و سپس به جز آن چه من مىخواهم، انجام نمىگيرد.
5 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ قَالَ الرِّضَا ع الْمَشِيَّةُ وَ الْإِرَادَةُ مِنْ صِفَاتِ الْأَفْعَالِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمْ يَزَلْ مُرِيداً شَائِياً فَلَيْسَ بِمُوَحِّدٍ
ترجمه :
5. سليمان بن جعفر از امام رضا (عليه السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خواست و اراده، از صفات افعال خداوند است؛ پس كسى كه خيال كند خداوند هميشه اراده كننده بوده است، يكتا پرست نيست. (زيرا زمانى بوده است كه جز خدا كسى وجود نداشت و تمام مخلوقات بعد به وجود آمدند، پس اگر غير از اين را بگوييم، مخلوقات را نيز هميشگى دانستهايم.)
6 حَدَّثَنَا أَبِي وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالا حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَصْحَابَنَا بَعْضُهُمْ يَقُولُونَ بِالْجَبْرِ وَ بَعْضُهُمْ بِالاسْتِطَاعَةِ فَقَالَ لِي اكْتُبْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِيَّتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ لِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ وَ بِقُوَّتِي أَدَّيْتَ إِلَيَّ فَرَائِضِي وَ بِنِعْمَتِي قَوِيتَ عَلَى مَعْصِيَتِي جَعَلْتُكَ سَمِيعاً بَصِيراً قَوِيّاً- ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَ ذَلِكَ أَنَا أَوْلَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّي وَ ذَلِكَ أَنِّي لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ قَدْ نَظَمْتُ لَكَ كُلَّ شَيْءٍ تُرِيدُ
ترجمه :
6. احمد بزنطى مىگويد: به امام رضا (عليه السلام) عرض كردم: بعضى از ياران ما به جبر (مجبور بودن انسان به انجام كارها) و بعضى به توانايى (مختار بودن و سختى كشيدن براى انجام كارها) اعتقاد دارند.
آن حضرت به من فرمود: بنويس: خداوند مىفرمايد: اى فرزند آدم! به دليل اراده و خواست من تو به موجودى تبديل شدهاى كه مىتوانى هر چه را دوست داشته باشى، براى خود بخواهى. به خاطر قدرت من، واجبات مرا به سوى من به جا مىآورى و به خاطر نعمت من (كه به تو دادهام) بر نافرمانى من قدرت پيدا كردهاى. من تو را شنوا، بينا و توانا قرار دادم، هر كار خوبى كه انجام مىدهى، از سوى خداوند است و هر كار بدى كه انجام مىدهى، از سوى خودت مىباشد. به همين دليل من از خوبىهاى تو نسبت به تو سزاوارترم و تو نسبت به بديهايت از من سزاوارترى، زيرا از آن چه انجام مىدهم، مورد سؤال و پرسش قرار نمىگيرى؛ در حالى كه مردم (نسبت به آن چه انجام مىدهند) مورد سؤال قرار مىگيرند.
(اى فرزند آدم!) هر چيزى كه خواستهاى، براى تو منظم كردهام. (و آماده ساختهام.)
7 حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنِ الْعَرْزَمِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ لِعَلِيٍّ ع غُلَامٌ اسْمُهُ قَنْبَرُ وَ كَانَ يُحِبُّ عَلِيّاً ع حُبّاً شَدِيداً فَإِذَا خَرَجَ عَلِيٌّ ع خَرَجَ عَلَى أَثَرِهِ بِالسَّيْفِ فَرَآهُ ذَاتَ لَيْلَةٍ فَقَالَ يَا قَنْبَرُ مَا لَكَ قَالَ جِئْتُ لِأَمْشِيَ خَلْفَكَ فَإِنَّ النَّاسَ كَمَا تَرَاهُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَخِفْتُ عَلَيْكَ قَالَ وَيْحَكَ أَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ تَحْرُسُنِي أَمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ لَا بَلْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَا يَسْتَطِيعُونَ لِي شَيْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ السَّمَاءِ فَارْجِعْ فَرَجَعَ
ترجمه :
7. عرزمى از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده است كه آن حضرت فرمودند: امام على (عليه السلام) غلامى به نام قنبر داشت كه حضرت را بسيار دوست داشت و زماى كه امام على (عليه السلام) از (منزل خارج مىشدند، او با شمشير به دنبال ايشان مىرفت. شبى آن حضرت، قنبر را ديد و فرمود: اى قنبر! چه شده است؟ قنبر عرض كرد: پشت سر شما آمدهام؛ اى امير مؤمنان! شما مردم را مىشناسيد، من (نسبت به آنها) از شما مىترسم.
حضرت فرمودند: آيا تو از دست اهل آسمان يا اهل زمين از من پاستدارى و حفاظت مىكنى؟
عرض كرد: من از دست اهل زمين از شما حفاظت مىكنم. امام على (عليه السلام) فرمودند: اهل زمين به جز اذن آسمانى خداوند، قدرت انجام كارى را با من ندارند. پس برگرد و او هم بازگشت.
8 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِيَّةَ قَبْلَ الْأَشْيَاءِ ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْيَاءَ بِالْمَشِيَّةِ
ترجمه :
8. ابو سعيد قماط از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده است كه آن حضرت فرمودند: خداوند، خواست و اراده را قبل از هر چيزى، آفريد. سپس با خواست خود، چيزها را خلق نمود. (يعنى خداوند براى آفريدن هر چيزى، ابتدا اراده مىكند و سپس مىآفريند.)
9 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ شَاءَ وَ أَرَادَ وَ لَمْ يُحِبَّ وَ لَمْ يَرْضَ شَاءَ أَنْ لَا يَكُونَ شَيْءٌ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَ أَرَادَ مِثْلَ ذَلِكَ وَ لَمْ يُحِبَّ أَنْ يُقَالَ لَهُ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ لَمْ يَرْضَ لِعِبادِهِ الْكُفْرَ
ترجمه :
9. فضيل بن يسار مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: خداوند خواست و اراده نمود و دوست نداشت و راضى نشد (با اين توضيح كه) خواست تا چيزى به جز با علم او به وجود نيايد و مثل همان (كه فقط با علم او باشد) اراده كرده و دوست نداشت كه به او گفته شود: سومين نفر از سومى است. (موجودى ديگرى را در خواست، اراده و رضايت او داخل كند.) و كفر را براى بندگانش راضى نشد. (كه خداوند كافر شوند.
10 حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَصْبَهَانِيُّ الْأَسْوَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مَكِّيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سَعْدَوَيْهِ الْبَرْذَعِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو مَنْصُورٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَتَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَشْرَسَ قَالَ حَدَّثَنَا بِشْرُ بْنُ الْحَكَمِ وَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ نَصْرٍ السُّورِيَانِيُّ قَالا حَدَّثَنَا عَبْدُ الْمَلِكِ بْنُ هَارُونَ بْنِ عَنْتَرَةَ قَالَ حَدَّثَنَا غِيَاثُ بْنُ الْمُجِيبِ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ سَبَقَ الْعِلْمُ وَ جَفَّ الْقَلَمُ وَ تَمَّ الْقَضَاءُ بِتَحْقِيقِ الْكِتَابِ وَ تَصْدِيقِ الرِّسَالَةِ وَ السَّعَادَةِ مِنَ اللَّهِ وَ الشَّقَاوَةِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ يَرْوِي حَدِيثَهُ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِيَّتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ لِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ وَ بِإِرَادَتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تُرِيدُ لِنَفْسِكَ مَا تُرِيدُ وَ بِفَضْلِ نِعْمَتِي عَلَيْكَ قَوِيتَ عَلَى مَعْصِيَتِي وَ بِعِصْمَتِي وَ عَفْوِي وَ عَافِيَتِي أَدَّيْتَ إِلَيَّ فَرَائِضِي فَأَنَا أَوْلَى بِإِحْسَانِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِذَنْبِكَ مِنِّي فَالْخَيْرُ مِنِّي إِلَيْكَ بِمَا أَولَيْتُ بَدَاءً وَ الشَّرُّ مِنِّي إِلَيْكَ بِمَا جَنَيْتَ جَزَاءً وَ بِسُوءِ ظَنِّكَ بِي قَنَطْتَ مِنْ رَحْمَتِي فَلِيَ الْحَمْدُ وَ الْحُجَّةُ عَلَيْكَ بِالْبَيَانِ وَ لِيَ السَّبِيلُ عَلَيْكَ بِالْعِصْيَانِ وَ لَكَ الْجَزَاءُ وَ الْحُسْنَى عِنْدِي بِالْإِحْسَانِ لَمْ أَدَعْ تَحْذِيرَكَ وَ لَمْ آخُذْكَ عِنْدَ عِزَّتِكَ وَ لَمْ أُكَلِّفْكَ فَوْقَ طَاقَتِكَ وَ لَمْ أُحَمِّلْكَ مِنَ الْأَمَانَةِ إِلَّا مَا قَدَرْتَ عَلَيْهِ رَضِيتُ مِنْكَ لِنَفْسِي مَا رَضِيتَ بِهِ لِنَفْسِكَ مِنِّي قَالَ عَبْدُ الْمَلِكِ لَنْ أُعَذِّبَكَ إِلَّا بِمَا عَمِلْتَ
ترجمه :
10. عبدالله بن عمر از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نقل كرده است كه آن حضرت سخن خود را از خداوند روايت مىكند كه فرموده است: اى فرزند آدم! به خواست من، تو موجودى هستى كه آن چه براى خود مىخواهى را انجام مىدهى و به خاطر اراده من هر چه را مىخواهى، اراده كردهاى و به بركت نعمتى كه به تو دادهام، به نافرمانى من قدرت يافتهاى و به خاطر حفظ كردن، گذشت و سلامتى من (كه به تو دادهام) واجبات مرا به جا آودهاى.
پس من به كارهاى خوب تو، سزاوارتر از تو هستم و تو نسبت به كارهاى بدى كه انجام مىدهى، به خودت سزاوارتر هستى. پس به دليل نيكويى من، خير من در ابتدا به تو رسيده و به خاطر بدىها و جنايتهاى تو، كيفر من به تو رسيد و با بدگمانى خود از رحمت من نا اميد شدى. پس ستايش مخصوص من است و دليل و حجت من بر تو، با بيان است (هر چه از تو مىخواهم را بيان كردهام و اگر بيان نكرده باشم، تو مىتوانى انجام دهى.) و به خاطر گناهى كه انجام مىدهى، راهى براى من وجود دارد (اگر تو را كيفر مىدهم به خاطر كارهاى بد تو مىباشد.) و كيفر و پاداشى كه براى تو وجود دارد، نزد من با احساس (و عدالت) است. پس (به خاطر گناهانت) تو را رها نكردم و به خاطر بزرگ نمايى خود، تو را مورد مؤاخذه قرار ندادم و بيشتر از توانت، بر تو تكليف نكردم و امانت (واجبات و ترك محرمات) را به اندازهى قدرتى كه دارى، بر دوش تو گذاشتم. من از تو براى خودم، مقدارى راضى شدم كه تو از من براى خودت راضى شدى. (همان اندازه كه تو از من راضى هستى و اميد دارى، من هم به همان اندازه از تو رازى هستم.)
عبد الملك (بن هارون) مىگويد: منظور اين است كه هرگز تو را به جز به خاطر اعمال (بدى) كه انجام مىدهى، عذاب نمىكنم.
11 حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ تَمِيمٍ الْقُرَشِيُّ ره قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ أَبِي الصَّلْتِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِيِّ قَالَ سَأَلَ الْمَأْمُونُ يَوْماً عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لآَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ. وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَقَالَ الرِّضَا ع حَدَّثَنِي أَبِي مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع أَنَّ الْمُسْلِمِينَ قَالُوا لِرَسُولِ اللَّهِ ص لَوْ أَكْرَهْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ قَدَرْتَ عَلَيْهِ مِنَ النَّاسِ عَلَى الْإِسْلَامِ لَكَثُرَ عَدَدُنَا وَ قَوِينَا عَلَى عَدُوِّنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا كُنْتُ لِأَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِبِدْعَةٍ لَمْ يُحْدِثْ إِلَيَّ فِيهَا شَيْئاً- وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَا مُحَمَّدُ وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لآَمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعاً عَلَى سَبِيلِ الْإِلْجَاءِ وَ الِاضْطِرَارِ فِي الدُّنْيَا كَمَا يُؤْمِنُونَ عِنْدَ الْمُعَايَنَةِ وَ رُؤْيَةِ الْبَأْسِ فِي الآْخِرَةِ وَ لَوْ فَعَلْتُ ذَلِكَ بِهِمْ لَمْ يَسْتَحِقُّوا مِنِّي ثَوَاباً وَ لَا مَدْحاً لَكِنِّي أُرِيدُ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْمِنُوا مُخْتَارِينَ غَيْرَ مُضْطَرِّينَ لِيَسْتَحِقُّوا مِنِّيَ الزُّلْفَى وَ الْكَرَامَةَ وَ دَوَامَ الْخُلُودِ فِي جَنَّةِ الْخُلْدِ- أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَلَيْسَ ذَلِكَ عَلَى سَبِيلِ تَحْرِيمِ الْإِيمَانِ عَلَيْهَا وَ لَكِنْ عَلَى مَعْنَى أَنَّهَا مَا كَانَتْ لِتُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَ إِذْنُهُ أَمْرُهُ لَهَا بِالْإِيمَانِ مَا كَانَتْ مُكَلَّفَةً مُتَعَبِّدَةً وَ إِلْجَاؤُهُ إِيَّاهَا إِلَى الْإِيمَانِ عِنْدَ زَوَالِ التَّكْلِيفِ وَ التَّعَبُّدِ عَنْهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَرَّجْتَ عَنِّي يَا أَبَا الْحَسَنِ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكَ
ترجمه :
11. عبد السلام هروى مىگويد: روزى مأمون از امام رضا (عليه السلام) پرسيد: اى فرزند رسول خدا! تفسير سخن خداوند چيست كه مىفرمايد: اگر پروردگار تو مىخواست، تمام كسانى كه در زمين بودند، ايمان مىآوردند. آيا تو مردم را مجبور مىكنى كه ايمان بياورند، در حالى كه هيچ كس به جز با اذن خداوند، ايمان نمىآورد.(208)
امام رضا (عليه السلام) در پاسخ به سؤال مأمون به نقل از پدران بزرگوارشان تا امام على (عليه السلام) مىفرمايد كه امير المؤمنين فرمود: مسلمانان به پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) عرض كردند: اى رسول خدا! اگر بر هر كسى كه قدرت پيدا كردى، مجبور كنى كه اسلام بياورد، تعداد ما زياد مىشود و بر دشمنان خود پيروز مىشويم. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: نمىخواهم از كسانى باشم كه خداوند را با بدعت ديدار كنم، در حالى كه در اين مورد چيزى به من نگفته است. و از ستمگاران و سخت گيران (در دين) نيستم. اين جا بود كه خداوند به پيامبر وحى فرستاد: اى محمد! اگر پروردگار تو بخواهد، تمام مردم روى زمين ايمان مىآورند. و اگر بخواهد مىتواند آنها را به گونهاى به سوى اسلام بكشاند كه در دنيا از روى ناچارى و اضطرار ايمان بياورند، همان زورى كه در آخرت، هنگام روبرو شدن و مشاهده كردن سختىها، ايمان مىآورند. (خداوند مىفرمايد:) اگر اين كار را انجام بدهى، مستحق هيچ ثواب و ستايشى از طرف من نيستند، زيرا مىخواهم آنها از روى اختيار و بدون اجبار ايمان بياورند، تا از طرف من مستحق پاداش، احترام و هميشه ماندن در بهشت باشند. آيا تو مردم را مجبور مىكنى كه ايمان بياورند. اما سخن خداوند كه مىفرمايد:هيچ كسى به جز با اذن خداوند ايمان نمىآورد. به اين معنا نيست كه ايمان آوردن بر مردم را حرام كرده است، بلكه به اين معناست كه ايمان آوردن به اسلام فقط با اذن خداوند، است، و اذن خداوند فرمان او به ايمان آوردن مردم به چيزى است كه نسبت به آن مكلف و عبادت كننده هستند و هنگامى كه تكليف و عبادتى نباشد، به ايمان پناه مىدهد.
مأمون گفت: اى ابوالحسن! مشكل مرا برطرف كردى، خداوند مشكل تو را آسان كند.
12 حَدَّثَنَا أَبِي وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُمَا اللَّهُ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ شَاءَ اللَّهُ أَنْ أَكُونَ مُسْتَطِيعاً لِمَا لَمْ يَشَأْ أَنْ أَكُونَ فَاعِلَهُ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ شَاءَ وَ أَرَادَ وَ لَمْ يُحِبَّ وَ لَمْ يَرْضَ شَاءَ أَنْ لَا يَكُونَ فِي مُلْكِهِ شَيْءٌ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَ أَرَادَ مِثْلَ ذَلِكَ وَ لَمْ يُحِبَّ أَنْ يُقَالَ لَهُ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ لَمْ يَرْضَ لِعِبادِهِ الْكُفْرَ
ترجمه :
12. فضيل بن يسار مىگويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: خداوند خواست كه بر آن چه كه نمىخواهد انجامش دهم، قدرتمند باشم. و باز مىگويد: از آن حضرت شنيدم كه مىفرمود: خداوند اراده كرد و دوست نداشت و راضى نشد تا چيزى به جز با علم او به وجود نيايد و مثل همان (كه فقط با علم او باشد) اراده كرد. و دوست نداشت كه به او گفته شود: سومين نفر از سومى است. (موجود ديگرى را در خواست، اراده و رضايت خداوند داخل نكند.) و كفر را براى بندگانش راضى نشد. (كه به خداوند كافر شوند.)
13 حَدَّثَنَا أَبِي وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ الشَّعِيرِيِّ عَنْ ثَوْرِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ خَالِدِ بْنِ سَعْدَانَ عَنْ مُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص سَبَقَ الْعِلْمُ وَ جَفَّ الْقَلَمُ وَ مَضَى الْقَدَرُ بِتَحْقِيقِ الْكِتَابِ- وَ تَصْدِيقِ الرُّسُلِ وَ بِالسَّعَادَةِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِمَنْ آمَنَ وَ اتَّقَى وَ بِالشَّقاءِ لِمَنْ كَذَّبَ وَ كَفَرَ وَ بِوَلَايَةِ اللَّهِ الْمُؤْمِنِينَ وَ بَرَاءَتِهِ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص عَنِ اللَّهِ أَرْوِي حَدِيثِي إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ يَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِيَّتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ لِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ وَ بِإِرَادَتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تُرِيدُ لِنَفْسِكَ مَا تُرِيدُ وَ بِفَضْلِ نِعْمَتِي عَلَيْكَ قَوِيتَ عَلَى مَعْصِيَتِي وَ بِعِصْمَتِي وَ عَوْنِي وَ عَافِيَتِي أَدَّيْتَ إِلَيَّ فَرَائِضِي فَأَنَا أَوْلَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّي فَالْخَيْرُ مِنِّي إِلَيْكَ بِمَا أَولَيْتُ بَدَاءً وَ الشَّرُّ مِنِّي إِلَيْكَ بِمَا جَنَيْتَ جَزَاءً وَ بِإِحْسَانِي إِلَيْكَ قَوِيتَ عَلَى طَاعَتِي وَ بِسُوءِ ظَنِّكَ بِي قَنَطْتَ مِنْ رَحْمَتِي فَلِيَ الْحَمْدُ وَ الْحُجَّةُ عَلَيْكَ بِالْبَيَانِ وَ لِيَ السَّبِيلُ عَلَيْكَ بِالْعِصْيَانِ وَ لَكَ جَزَاءُ الْخَيْرِ عِنْدِي بِالْإِحْسَانِ لَمْ أَدَعْ تَحْذِيرَكَ وَ لَمْ آخُذْكَ عِنْدَ عِزَّتِكَ وَ لَمْ أُكَلِّفْكَ فَوْقَ طَاقَتِكَ وَ لَمْ أُحَمِّلْكَ مِنَ الْأَمَانَةِ إِلَّا مَا أَقْرَرْتَ بِهِ عَلَى نَفْسِكَ رَضِيتُ لِنَفْسِي مِنْكَ مَا رَضِيتَ لِنَفْسِكَ مِنِّي
ترجمه :
13. معاذبن جبل از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: دانش (الهى) مقدم شد، قلم نوشته شد (مقدرات هر انسانى نزد خداوند موجود است.) و سرنوشت (هر كسى توسط خداوند) با آمدن كتاب آسمانى و تصديق كردن پيامبران الهى و خوشبختى از طرف خداوند براى كسى كه ايمان آورده و پرهيزكار است و بدبختى براى كسى كه دروغ گو و كافر است و به ولايت خداوند بر مؤمنين و بيزارى از مشركان، مقدر شده است.
سپس رسول خدا فرمودند: سخن خود را از خداوند نقل مىكنم كه پروردگار مىفرمايد: اى فرزند آدم! به خواست من، تو موجودى هستى كه آن چه براى خود مىخواهى را انجام مىدهى و به خاطر ارده من هر چه را مىخواهى، اراده مىكنى و به بركت نعمتى كه به تو دادهام، به نافرمانى من قدرت يافتهاى و به خاطر حفظ كردن، يارى رساندن و سلامتى من (كه به تو دادهام) واجبات مرا به جا آوردهاى.
پس من به كارهاى خوب تو، سزاوارتر از تو هستم و تو نسبت به كارهاى بدى كه انجام مىدهى، به خودت سزاوارتر هستى. پس دليل نيكويى من، خير من در ابتدا به تو رسيد و به خاطر بدىها و جنايتهاى تو، كيفر من به تو رسيد و با بدگمانى خود از رحمت من نااميد شدى. پس ستايش مخصوص من است و دليل و حجت من بر تو، با بيان است و به خاطر گناهى كه انجام مىدهى، راهى براى من وجود دارد (اگر تو را كيفر مىدهم به خاطر كارهاى بد تو مىباشد.) و كيفر و پاداشى كه براى تو وجود دارد، نزد من با احساس (و عدالت) است. پس (به خاطر گناهانت) تو را رها نكردم و به خاطر بزرگ نمايى خود، تو را مورد مؤاخذه قرار ندادم و بيشتر از توانت، بر تو تكليف نكردم و امانت (واجبات و ترك محرمات) را به اندازه قدرتى كه دارى، بر دوش تو گذاشتم. من از تو براى خودم، به مقدارى راضى شدم كه تو از من براى خودت راضى شدى. (همان اندازه كه تو از من راضى هستى و اميد دارى، من هم به همان اندازه از تو راضى هستم.)
208 - يونس / 99 - 100.
