3 باب معنى الواحد و التوحيد و الموحد
1 حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ الثَّانِيَ ع مَا مَعْنَى الْوَاحِدِ فَقَالَ الْمُجْتَمَعُ عَلَيْهِ بِجَمِيعِ الْأَلْسُنِ بِالْوَحْدَانِيَّةِ
ترجمه :
1. ابو هاشم جعفرى مىگويد: از امام جواد (عليه السلام) پرسيدم كه معناى يگانگى چيست؟ حضرت فرمودند: يگانگى آن است كه به تمام زبانها، يگانه خواهد بود. (همه در آن اتفاق نظر دارند.)
2 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ الْكُلَيْنِيُّ وَ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ جَمِيعاً عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الثَّانِيَ ع مَا مَعْنَى الْوَاحِدِ قَالَ الَّذِي اجْتِمَاعُ الْأَلْسُنِ عَلَيْهِ بِالتَّوْحِيدِ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ
ترجمه :
2. ابو هاشم جعفرى مىگويد: از امام باقر (عليه السلام) پرسيدم كه معناى يگانگى چيست؟ آن حضرت فرمودند: (يگانه) چيزى است كه در تمام زبانها، به يگانگى آن اتفاق نظر دارند، همان طورى كه خداوند مىفرمايد: اگر از مشركان سوال كنى كه چه كسى آسمانها و زمين را آفريده است؟ به طور يقين ميگويند: خدا.
3 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدِ بْنِ يَحْيَى الْبُزُورِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ الْهَيْثَمِ الْبَلَدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنِ الْمُعَافَى بْنِ عِمْرَانَ عَنْ إِسْرَائِيلَ عَنِ الْمِقْدَامِ بْنِ شُرَيْحِ بْنِ هَانِئٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ إِنَّ أَعْرَابِيّاً قَامَ يَوْمَ الْجَمَلِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَ تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ قَالَ فَحَمَلَ النَّاسُ عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَعْرَابِيُّ أَ مَا تَرَى مَا فِيهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ تَقَسُّمِ الْقَلْبِ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع دَعُوهُ فَإِنَّ الَّذِي يُرِيدُهُ الْأَعْرَابِيُّ هُوَ الَّذِي نُرِيدُهُ مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ قَالَ يَا أَعْرَابِيُّ إِنَّ الْقَوْلَ فِي أَنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ عَلَى أَرْبَعَةِ أَقْسَامٍ فَوَجْهَانِ مِنْهَا لَا يَجُوزَانِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجْهَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ فَأَمَّا اللَّذَانِ لَا يَجُوزَانِ عَلَيْهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ وَاحِدٌ يَقْصِدُ بِهِ بَابَ الْأَعْدَادِ فَهَذَا مَا لَا يَجُوزُ لِأَنَّ مَا لَا ثَانِيَ لَهُ لَا يَدْخُلُ فِي بَابِ الْأَعْدَادِ أَ مَا تَرَى أَنَّهُ كَفَرَ مَنْ قَالَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ قَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ مِنَ النَّاسِ يُرِيدُ بِهِ النَّوْعَ مِنَ الْجِنْسِ فَهَذَا مَا لَا يَجُوزُ عَلَيْهِ لِأَنَّهُ تَشْبِيهٌ وَ جَلَّ رَبُّنَا عَنْ ذَلِكَ وَ تَعَالَى وَ أَمَّا الْوَجْهَانِ اللَّذَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ لَيْسَ لَهُ فِي الْأَشْيَاءِ شِبْهٌ كَذَلِكَ رَبُّنَا وَ قَوْلُ الْقَائِلِ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَدِيُّ الْمَعْنَى يَعْنِي بِهِ أَنَّهُ لَا يَنْقَسِمُ فِي وُجُودٍ وَ لَا عَقْلٍ وَ لَا وَهْمٍ كَذَلِكَ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَل
قال مصنف هذا الكتاب سمعت من أثق بدينه و معرفته باللغة و الكلام يقول إن قول القائل واحدا و اثنين و ثلاثة إلى آخره إنما وضع في أصل اللغة للإبانة عن كمية ما يقال عليه لا لأن له مسمى يتسمى به بعينه أو لأن له معنى سوى ما يتعلمه الإنسان بمعرفة الحساب و يدور عليه عقد الأصابع عند ضبط الآحاد و العشرات و المئات و الألوف و كذلك متى أراد مريد أن يخبر غيره عن كمية شيء بعينه سماه باسمه الأخص ثم قرن لفظ الواحد به و علقه عليه يدل به على كميته لا على ما عدا ذلك من أوصافه و من أجله يقول القائل درهم واحد و إنما يعني به أنه درهم فقط و قد يكون الدرهم درهما بالوزن و درهما بالضرب فإذا أراد المخبر أن يخبر عن وزنه قال درهم واحد بالوزن و إذا أراد أن يخبر عن عدده و ضربه قال درهم واحد بالعدد و درهم واحد بالضرب و على هذا الأصل يقول القائل هو رجل واحد و قد يكون الرجل واحدا بمعنى أنه إنسان و ليس بإنسانين و رجل و ليس برجلين و شخص و ليس بشخصين و يكون واحدا في الفضل واحدا في العلم واحدا في السخاء واحدا في الشجاعة فإذا أراد القائل أن يخبر عن كميته قال هو رجل واحد فدل ذلك من قوله على أنه رجل و ليس هو برجلين و إذا أراد أن يخبر عن فضله قال هذا واحد عصره فدل ذلك على أنه لا ثاني له في الفضل و إذا أراد أن يدل على علمه قال إنه واحد في علمه فلو دل قوله واحد بمجرده على الفضل و العلم كما دل بمجرده على الكمية لكان كل من أطلق عليه لفظ واحد أراد فاضلا لا ثاني له في فضله و عالما لا ثاني له في علمه و جوادا لا ثاني له في جوده فلما لم يكن كذلك صح أنه بمجرده لا يدل إلا على كمية الشيء دون غيره و إلا لم يكن لما أضيف إليه من قول القائل واحد عصره و دهره معنى و لا كان لتقييده بالعلم و الشجاعة معنى لأنه كان يدل بغير تلك الزيادة و بغير ذلك التقييد على غاية الفضل و غاية العلم و الشجاعة فلما احتيج معه إلى زيادة لفظ و احتيج إلى التقييد بشيء صح ما قلناه فقد تقرر أن لفظة القائل واحد إذا قيل على الشيء دل بمجرده على كميته في اسمه الأخص و يدل بما يقترن به على فضل المقول عليه و على كماله و على توحده بفضله و علمه و جوده و تبين أن الدرهم الواحد قد يكون درهما واحدا بالوزن و درهما واحدا بالعدد و درهما واحدا بالضرب و قد يكون بالوزن درهمين و بالضرب درهما واحدا و قد يكون بالدوانيق ستة دوانيق و بالفلوس ستين فلسا و يكون بالأجزاء كثيرا و كذلك يكون العبد عبدا واحدا و لا يكون عبدين بوجه و يكون شخصا واحدا و لا يكون شخصين بوجه و يكون أجزاء كثيرة و أبعاضا كثيرة و كل بعض من أبعاضه يكون جواهر كثيرة متحدة اتحد بعضها ببعض و تركب بعضها مع بعض و لا يكون العبد واحدا و إن كان كل واحد منا في نفسه إنما هو عبد واحد و إنما لم يكن العبد واحدا لأنه ما من عبد إلا و له مثل في الوجود أو في المقدور و إنما صح أن يكون للعبد مثل لأنه لم يتوحد بأوصافه التي من أجلها صار عبدا مملوكا و وجب لذلك أن يكون الله عز و جل متوحدا بأوصافه العلى و أسمائه الحسنى ليكون إلها واحدا و لا يكون له مثل و يكون واحدا لا شريك له و لا إله غيره فالله تبارك و تعالى واحد لا إله إلا هو و قديم واحد لا قديم إلا هو و موجود واحد ليس بحال و لا محل و لا موجود كذلك إلا هو و شيء واحد لا يجانسه شيء و لا يشاكله شيء و لا يشبهه شيء و لا شيء كذلك إلا هو فهو كذلك موجود غير منقسم في الوجود و لا في الوهم- و شيء لا يشبهه شيء بوجه و إله لا إله غيره بوجه و صار قولنا يا واحد يا أحد في الشريعة اسما خاصا له دون غيره لا يسمى به إلا هو عز و جل كما أن قولنا الله اسم لا يسمى به غيره و فصل آخر في ذلك و هو أن الشيء قد يعد مع ما جانسه و شاكله و ماثله يقال هذا رجل و هذان رجلان و ثلاثة رجال و هذا عبد و هذا سواد و هذان عبدان و هذان سوادان و لا يجوز على هذا الأصل أن يقال هذان إلهان إذ لا إله إلا إله واحد فالله لا يعد على هذا الوجه و لا يدخل في العدد من هذا الوجه بوجه و قد يعد الشيء مع ما لا يجانسه و لا يشاكله يقال هذا بياض و هذان بياض و سواد و هذا محدث و هذان محدثان و هذان ليسا بمحدثين و لا بمخلوقين بل أحدهما قديم و الآخر محدث و أحدهما رب و الآخر مربوب- فعلى هذا الوجه يصح دخوله في العدد و على هذا النحو قال الله تبارك و تعالى- ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا الآية و كما أن قولنا إنما هو رجل واحد لا يدل على فضله بمجرده فكذلك قولنا فلان ثاني فلان لا يدل بمجرده إلا على كونه و إنما يدل على فضله متى قيل إنه ثانيه في الفضل أو في الكمال أو العلم فأما توحيد الله تعالى ذكره فهو توحيده بصفاته العلى و أسمائه الحسنى كان كذلك إلها واحدا لا شريك له و لا شبيه و الموحد هو من أقر به على ما هو عليه عز و جل من أوصافه العلى و أسمائه الحسنى على بصيرة منه و معرفة و إيقان و إخلاص و إذا كان ذلك كذلك فمن لم يعرف الله عز و جل متوحدا بأوصافه العلى و أسمائه الحسنى و لم يقر بتوحيده بأوصافه العلى فهو غير موحد و ربما قال جاهل من الناس إن من وحد الله و أقر أنه واحد فهو موحد و إن لم يصفه بصفاته التي توحد بها لأن من وحد الشيء فهو موحد في أصل اللغة فيقال له أنكرنا ذلك لأن من زعم أن ربه إله واحد و شيء واحد ثم أثبت معه موصوفا آخر بصفاته التي توحد بها-
فهو عند جميع الأمة و سائر أهل الملل ثنوي غير موحد و مشرك مشبه غير مسلم و إن زعم أن ربه إله واحد و شيء واحد و موجود واحد و إذا كان كذلك وجب أن يكون الله تبارك و تعالى متوحدا بصفاته التي تفرد بالإلهية من أجلها و توحد بالوحدانية لتوحده بها ليستحيل أن يكون إله آخر و يكون الله واحدا و الإله واحدا لا شريك له و لا شبيه لأنه إن لم يتوحد بها كان له شريك و شبيه كما أن العبد لما لم يتوحد بأوصافه التي من أجلها كان عبدا كان له شبيه و لم يكن العبد واحدا و إن كان كل واحد منا عبدا واحدا و إذا كان كذلك فمن عرفه متوحدا بصفاته و أقر بما عرفه و اعتقد ذلك كان موحدا و بتوحيد ربه عارفا و الأوصاف التي توحد الله عز و جل بها و توحد بربوبيته لتفرده بها هي الأوصاف التي يقتضي كل واحد منها أن لا يكون الموصوف به إلا واحدا لا يشاركه فيه غيره و لا يوصف به إلا هو و تلك الأوصاف هي كوصفنا له بأنه موجود واحد لا يصح أن يكون حالا في شيء و لا يجوز أن يحله شيء و لا يجوز عليه العدم و الفناء و الزوال مستحق للوصف بذلك بأنه أول الأولين و آخر الآخرين قادر يفعل ما يشاء و لا يجوز عليه ضعف و لا عجز مستحق للوصف بذلك بأنه أقدر القادرين و أقهر القاهرين عالم لا يخفى عليه شيء و لا يعزب عنه شيء و لا يجوز عليه جهل و لا سهو و لا شك و لا نسيان مستحق للوصف بذلك بأنه أعلم العالمين حي لا يجوز عليه موت و لا نوم و لا ترجع إليه منفعة و لا تناله مضرة مستحق للوصف بذلك بأنه أبقى الباقين و أكمل الكاملين فاعل لا يشغله شيء عن شيء و لا يعجزه شيء و لا يفوته شيء مستحق للوصف بذلك بأنه إله الأولين و الآخرين و أَحْسَنُ الْخالِقِينَ و أَسْرَعُ الْحاسِبِينَ غني لا يكون له قلة مستغن لا يكون له حاجة عدل لا يلحقه مذمة و لا يرجع إليه منقصة حكيم لا تقع منه سفاهة رحيم لا يكون له رقة فيكون في رحمته سعة حليم لا يلحقه موجدة و لا يقع منه عجلة مستحق للوصف بذلك بأنه أعدل العادلين و أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ و أَسْرَعُ الْحاسِبِينَ و ذلك لأن أول الأولين لا يكون إلا واحدا و كذلك أقدر القادرين و أعلم العالمين و أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ و أَحْسَنُ الْخالِقِينَ و كلما جاء على هذا الوزن فصح بذلك ما قلناه و بالله التوفيق و منه العصمة و التسديد
ترجمه :
3. شرح بن هانى از پدرش نقل مىكند كه گفته است: مردى أعرابى (بيابان نشين) در روز جنگ جمل، در برابر امام على (عليه السلام) ايستاد و گفت: اى امير مؤمنان! آيا شما مىگوييد كه خداوند يگانه است؟ (در اين هنگام) تعدادى از ياران حضرت به او حمله ور شدند و گفتند: مگر نمىبينى كه امير مؤمنان (به دليل جنگ) نگران هستند؟ حضرت فرمودند: او را رها كنيد، (زيرا) آن چه اين مرد بيابان نشين مىخواهد، همان چيزى است كه از اين گروه (اصحاب جمل) مىخواهيم.
سپس فرمودند: اى مرد بيابان نشين! اين سخن كه خداوند، يكى است، بر چهار قسم مىباشد: دو قسم از آن چهار قسم بر خداوند، جايز نيست، دو قسم در مورد خداوند صحيح است. اما آن دو قسمى كه صحيح نيست، سخن كسى است كه با گفتن يك، عدد را در نظر گرفته باشد، زيرا چيزى كه يك بوده و دومى ندارد، جزء عدد نيست مگر نمىبينى كه هر كس بگويد، خداوند، يكى از سه نفر است، كافر است و كسى كه بگويد: او يكى از مردم است و قصدش نوعى از جنس باشد، در مورد خداوند صحيح نيست، زيرا اين شباهت دادن است و پروردگار ما، از اين سخن بالاتر است. اما آن دو قسمى كه صحيح است، سخن كسى است كه مىگويد: او، يگانهاى است كه در ميان پيامبران، شباهتى براى او وجود ندارد. پروردگار ما، اين چنين است و سخن كسى كه مىگويد: او، در معنا و حقيقت يگانه است به اين معنا كه در وجودى كه دارد و در عقل و خيال، تقسيمپذير نيست. پروردگار ما، اين چنين است.
(شيخ صدوق رحمه الله) مىگويد: از كسى كه به دينش اطمينان دارم و به زبان عربى هم تسلط داشت، شنيدم: كسى كه مىگويد: يك، دو سه و تا آخر، آنها را براى روشن ساختن آن چه گفته مىشود، وضع كرده است نه اسمى كه به آنها ناميده شده است، يا اينكه معنايى غير از آنچه انسان به واسطه شناخت عدد مىشناسد، به هنگام ثبت يكان، دهگان، صدگان و هزارگان، انگشتان دست خود را مىچرخاند و همين طور زمانى كه كسى بخواهد از چگونگى چيزى خبر دهد، آن را به نام ويژهاش نام گذارى مىكند. سپس لفظ يك را به آن نزديك مىسازد و آن را به شىء ضميمه مىكند تا بر چگونگى آن دلالت كند و ديگر اوصاف غير از آن نمىآورد و به همين دليل است كه شخص مىگويد: يك درهم و منظورش اين است كه آن شىء، فقط يك درهم است و درهم گاهى به وزن و گاهى به سكه مىباشد و زمانى كه خبر دهندهاى از وزن آن خبر مىدهد، مىگويد: اين، يك درهم به وزن است و زمانى كه خبر دهندهاى بخواهد از تعداد و سكه آن خبر دهند، مىگويد: اين، يك درهم عددى و يك درهم سكه است و بر همين اساس هم آن شخص مىگويد: او، يك مرد است و گاهى يك مرد، به معناى اين است كه يك انسان است و دو انسان نيست و يك مرد است و دو مرد نيست و يك شخص است و دو شخص نيست و گاهى در فضيلت و برترى، در دانش، در بخشش، در شجاعت يك مرد است. زمانى كه گوينده بخواهد از كيفيت آن خبر دهد مىگويد: او يك مرد است كه اين سخن بر اين مطلب دلالت دارد كه او دو مرد نيست و زمانى كه گوينده بخواهد از برترى او خبر دهد مىگويد: او يگانه زمان خود است، يعنى او در برترى دومى ندارد، و زمانى كه بخواهد ديگران را به دانش او راهنمايى كند مىگويد: او در علم، تك است. پس اگر سخن گوينده از كلمه يگانه، همان طور كه به تنهايى بر كيفيت دلالت مىكند، بر فضيلت و دانش هم دلالت مىكرد، به طور يقين هر كسى كه بر او لفظ يگانه آورده شود، فاضلى خواهد بود كه در برترى، دومى ندارد و در علم، تك است، در بخشش و سخاوت يگانه است و زمانى كه اين گونه نباشد، اگر لفظ يگانه تنها بيايد، بر چگونگى شىء دلالت نمىكند، اما به غير از آن دلالت دارد و ديگر جمله يگانه زمان معنايى نخواهد داشت و براى مقيد ساختن آن به دانش و شجاعت هم معنايى نمىماند، زيرا بدون اضافه كردن، بر فضيلت، دانش و شجاعت دلالت مىكرد، و زمانى كه براى فهماندن، به اضافه كردن لفظ، نياز بود، آن چه گفتيم صحيح مىشد. پس ثابت شد كه سخن گوينده كه لفظ يگانه را به كار مىبرد، زمانى كه بر چيزى خوانده شود، به تنهايى بر كيفيت در اسم ويژه آن دلالت مىكند و اين مطلب را مىرساند آن چه از فضيلت و كمال بر او اضافه شده است، بر يگانگى او در فضيلت، دانش و بخشش دلالت مىكند، و روشن شد كه يك درهم گاهى يك درهم وزنى، گاهى يك درهم عددى و گاهى يك درهم به سكه مىباشد و گاهى به وزن، دو درهم و به سكه يك درهم است و گاهى به دوانيق، شش دوانيق و به فلس، شصت فلس و به اجزاء، زيادتر مىباشد و همين طور غلام به چهره يك غلام و دو غلام نيست و يك شخص است و دو شخص نيست و داراى اجزاى زيادى است كه هر جزء آن، جوهرهاى زيادى است كه قسمتهايى از آن با قسمت ديگر متحد است و بعضى از آن اجزاء با بعضى ديگر تركيب شده است و غلام، يگانه نيست اگر چه هر كدام از ما ذاتا يك غلام هستيم كه در اين صورت يك بنده نمىباشد، زيرا هيچ بندهاى وجود ندارد مگر اين كه در جهان يا در مقدرات نمونهاى دارد و صحيح است كه بنده، مثلى داشته باشد زيرا غلام، به خاطر ويژگيهايى كه باعث بندگى او شده است، يگانه نمىباشد و فقط واجب است كه خداوند به خاطر ويژگىهاى بزرگ و نامهاى نيكش، يگانه بوده تا پروردگارى يگانه بوده و مانندى نداشته باشد و او يگانهاى است كه شريكى ندارد و پروردگارى غير از او نيست و خداوند، يگانهاى است كه غير از او پروردگارى نيست، و هميشگى بوده و جزء او موجودى ازلى نيست و يگانه موجودى است كه مكانى ندارد و هيچ موجودى چنين نيست. هر شىء يگانهاى شيئى همجنس، هم شكل و شبيه او وجود ندارد و هيچ شيئى در هيچ صورتى شبيه او نيست. و هيچ پروردگارى به هيچ صورتى غير از او نيست و سخن ما كه در دين مىگوييم اى يگانه!، اى يكتا، اسم مخصوصى است كه به جز خداوند، به موجود ديگرى گفته نمىشود همان طورى كه مىگوييم: الله اسمى است كه به غير از خدا به موجود ديگرى گفته نمىشود.
فصل ديگر در اين مورد آن است كه شىء، گاهى با هم جنس، هم شكل و مانند خود محاسبه مىشود به طورى كه مىگويند: اين مرد است، اين دو مرد است، اين سه مرد است، اين غلام است، اين سياه است، اين دو غلام هستند و اين دو سياه مىباشند و نمىتوان گفت: اين دو خدا هستند، زيرا خدايى جزء خداى يگانه نيست و خداوند بر اساس شرايطى كه گفتيم محاسبه نمىشود و در عدد داخل نمىگردد. و گاهى شىء به همراه چيزى است كه همجنس و هم شكل او نمىباشد، مثل اين كه گفته مىشود: اين سفيد است، اين دو سفيد و سياه هستند، اين ايجاد شده است، اين دو به وجود آمدهاند، اين دو به وجود نيامدهاند و آفريده نشدهاند بلكه يكى از آن دو ازلى و ديگرى به وجود آمدنى مىباشد، و همين طور يكى پروردگار و ديگرى پرورشى است. پس بر اين اساس مىتوان خداوند را در عدد داخل كرد خداوند در قرآن مىفرمايد:
سه نجوا كنندهاى نيست مگر اين كه خداوند چهارمين آنها است و هيچ پنج نفرى نيست مگر اين كه خداوند ششمين آنها است و هيچ عدد كم و زياد نيست مگر اين كه هر جا باشند خداوند با آنها است.(25) و مثل ما كه مىگوئيم: او يك مرد است، با تنها آمدن لفظ يگانه بر فضيلت آن مرد دلالت نمىكند. پس مثل ديگر سخن ما: فلانى، دومين فلان است كه در صورت تنها آمدن لفظ يگانه، فقط بر بودن و وجود آن دلالت مىكند؛ اما زمانى كه گفته مىشود: او دومين فلان در فضيلت، كمال يا علم است، بر برترى او دلالت مىكند. اما يگانگى خداوند به اين است كه او در صفات والا و در اسامى نيك يگانه مىباشد و خدايى است كه يگانه و بدون شريك و شبيه است و يكتاپرست كسى است كه نسبت به خداوند طبق همان اوصاف والا و نامهاى نيك بر اساس آگاهى، شناخت، يقين و اخلاص اعتراف و اقرار نمايد و زمانى كه يكتاپرست، اينگونه باشد ديگر كسى كه خداوند را با اوصاف والا و اسامى نيك يگانه نشناسد و بواسطه ويژگىهاى والاى او به يگانگى خداوند اقرار نكند، يكتاپرست نخواهد بود و نادانانى مىگويند: كسى كه خدا را يگانه مىداند و به يگانگى او اقرار مىكند، يكتاپرست است اگر چه خدا را با صفاتى يگانه توصيف نسازد، زيرا كسى كه چيزى را يگانه بداند، در لغت يكتاپرست است و به چنين شخصى گفته مىشود: اين سخن را قبول نداريم زيرا كسى كه گمان كند خداوند پروردگار و شىء يگانه است، سپس اوصاف ديگرى را همراه او اثبات كند كه خداوند به وسيله آن صفات يگانه است، نزد تمام امتها دوگانه پرست و مشرك است كه خدا را به چيزى شبيه مىداند؛ و اگر خيال كند كه پروردگارى يگانه است، در اين صورت، واجب است كه خداوند را در صفاتى كه مختص الوهيت اوست، يگانه بداند و به وحدانيت او به خاطر يگانگى آن اوصاف، يگانه باشد تا بودن خدايى ديگر محال گردد. و خداوند، پروردگارى يگانه است كه شريك و شبيهى ندارد، زيرا اگر يگانه نباشد، همان طورى كه بنده به واسطه اوصافى كه دارد يگانه نيست و بندهاى مانند خود را دارد، او هم يگانه نبوده و شريك و شبيه خواهد داشت و بنده، يگانه نمىباشد، اگر چه هر كدام از ما، بندگان جدا گانهاى هستيم و زمانى كه خداوند اين گونه باشد، كسى كه او را به همراه صفاتش يگانه بداند و به آن چه شناخت پيدا كرده است، اقرار نمايد و معتقد باشد، يكتاپرست بوده و به يگانگى پروردگارش، آگاه است. صفاتى كه خداوند بوسيله آن صفات، يگانه بوده و به دليل تنها بودن در اين اوصاف، در پروردگارى، يكتا مىباشد، همان صفاتى است كه هر كدام از آنها بايد موصوفشان يگانه باشد به طورى كه غير از او موجودى ديگر با او شريك نباشد و به چنين اوصافى وصف نگردد و اين اوصاف مانند صفاتى است كه ما براى خداوند توصيف مىكنيم مثل اين كه مىگوييم: او، موجودى يگانه است و صحيح نيست كه در چيزى حلول نمايد و همچنين صحيح نيست كه چيزى به جاى او بنشيند و نيستى و نابودى و هلاكت در او راه ندارد و به خاطر همين اوصاف، استحقاق دارد كه اولين اولينها و آخرين آخرينها باشد. او نسبت به هر كارى كه بخواهد توانا است و ضعف و ناتوانى نسبت به او جايز نيست و با اين اوصاف استحقاق دارد كه تواناترين قدرتمندان و پيروزترين پيروزان باشد. او عالمى است كه چيزى از او پنهان نمىشود و چيزى از او دور نمىگردد و بر او نادانى، اشتباه، ترديد و فراموشى راه ندارد و خداوند به خاطر اين صفت استحقاق دارد كه داناترين دانايان باشد. او زندهاى است كه مرگ و خواب نسبت به او جايز نمىباشد و سود و ضررى به او نمىرسد و با اين وصف استحقاق دارد كه پايدارترين پايدارها و كاملترين كاملها باشد. او كار انجام مىدهد بدون اينكه چيزى او را از پرداختن به چيز ديگر مشغول سازد و چيزى او را ناتوان نمىكند و همچنين چيزى را از دست نمىدهد و با اين وصف استحقاق دارد كه پروردگار اولين و آخرين باشد و بهترين آفريدگار و سريعترين محاسبه كنندگان باشد. او بىنيازى است كه فقر براى او وجود ندارد و بىنياز كنندهاى است كه نيازى ندارد و عادلى است كه سرزنش به او نمىرسد و نقصى در او بازگشت نمىكند (راه ندارد)، حكيمى است كه خردى از او صادر نمىشود، مهربانى است كه دلى نازكى براى او وجود ندارد و در مهربانى وسيع است، بردبارى است كه خشم و عصبانيت به او نمىرسد و عجله و شتاب از او سر نمىزند و خداوند با اين اوصاف، استحقاق اين را دارد كه عادلترين عادلان، حاكمترين حاكمان و سريعترين محاسبه كنندگان باشد و اين اوصاف به خاطر آن است كه اولين اولينها فقط يك چيز مىباشد و قدرتمندترين قدرتمندان و آگاهترين آگاهان، حاكمترين حاكمان و بهترين آفرينندگان (نيز فقط يك موجود مىباشد) و هر صفتى كه بر اين اساس باشد (هم فقط بر يك موجود شايسته است) بنابراين به خاطر اوصافى كه بيان كرديم سخن ما صحيح است و موفق شدن و محافظت و استوارى از طرف خداوند است.
25 - مجادله / 7
