و كسانى كه كافر شدند مىگویند: «تو فرستاده نیستى.» بگو: «كافى است خدا و آن كس كه نزد او علم كتاب است، میان من و شما گواه باشد.»
امامیه همگی بر این اتفاق دارند که « اهل البیت » که بر اساس این آیه خداوند هرگونه پلیدی را از آنان برده است پنج تن آل عبا هستند که عبارتند از : رسول خدا صلی الله علیه و آله ، پسر عموی او علی مرتضی علیه السلام که به منزله روح و جان اوست ، و دختر گرامیش که شادی قلب او و میوه دل اوست و دو نواده شهید او که دو گل خوشبوی او از دنیا بودند.
تحقیق در مفردات آیه:
«إنما » : گفته اند این کلمه برای انحصار است. شیخ طائفه شیعه ابو جعفر محمد بن حسن طوسی گوید : لفظ «إنما» مانند «لیس» به کار می رود ، و خلاصه کلام این می شود که: خداوند اراده نکرده است بردن هرگونه پلیدی را در این حد از کسی مگر از اهل بیت.[1]
« رجس » : راغب در مفردات گوید : « رجس چیز ناپاک و نجس است. رجس بر چهار وجه آمده است : یا منفور طبع است یا منفور عقل و یا منفور شرع و یا از همه این جهات مانند مردار، زیرا مردار از نظر طبع و عقل و شرع منفور است. و رجس شرعی مانند قمار و شراب. و کافران را رجس قرار داده از آن رو که شرک از نظر عقل زشت ترین چیزهاست.»
ابن منظور در لسان العرب رجس را به این معانی آورده است : هر کار منفور ، چیز نجس ، گناه، اضطراب و لرزه ، وسوسه شیطان ، شک و کیفر.
رجسی که در این آیه است و با الف و لام معرفه شده است گرچه ذاتا افاده عموم نمی کند، زیرا در سیاق اثبات به کار رفته (نه سیاق نفی) اما از آن رو افاده عموم می کند که مفعول إذهاب قرار گرفته است ، زیرا اذهاب در معنای سلب و نفی رجس است ؛ و سلب مطلق آن مصداق نمی یابد مگر با انتفاء هر فردی از رجس ، به ویژه که در این آیه به ضمیمه ویطهرکم تطهیرا آمده است ، زیرا معلوم است که تطهیر به بردن بخشی از پلیدیها حاصل نمی شود.
روایات عامه
1- سیوطی در تفسیرش آورده است که :
قال رسول الله صلى الله علیه و آله : نَزَلت هذه الآیة فی خَمسَةٍ فِیَّ و فی علیٍّ و فاطمة و حَسَن و حُسین « إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً».[2]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : این آیه در شأن پنج نفر نازل شده درباره من و علی و فاطمه و حسن و حسین « إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً».
2- حاكم أبو عبد اللّه النیشابوری سنی مذهب در «المستدرك» از «واثلة بن الاصقع» آورده است که :
أتیت علیّا فلم أجده، فقالت لی فاطمة: انطلق إلى رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلم یدعوه، فجاء مع رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلم، فدخلا و دخلت معهما ..
فدعا رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و سلم الحسن و الحسین، فأقعد كلّ واحد منهما على فخذیه، و أدنى فاطمة من حجره و زوجها، ثمّ لفّ علیهم ثوبا، و قال:
إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً
ثمّ قال: هؤلاء أهل بیتی، اللّهمّ أهل بیتی أحقّ. [3]
آمدم تا على را ببینم، او را نیافتم، فاطمه گفت: نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله برو، آن حضرت او را صدا كرد. پس از این گفتگو على علیه السلام همراه پیامبر آمدند و داخل شدند من هم همراهشان به خانه رفتم. پیامبر صلی الله علیه و آله حسن و حسین را صدا كرد و هر كدام را روى پایش نشاند و فاطمه و همسرش، على را نزدیك خود آورد و پارچهاى روى آنان افكند و فرمود: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً»
سپس فرمود: اینها اهل بیت من هستند، خدایا اهل بیت من سزاوارترند.
سپس حاکم می گوید که این حدیث به شرط شیخین صحیح است.
3- حافظ أبو عیسى الترمذی در «صحیح» خود آورده است که:
عن عمر بن أبی سلمة: نزلت هذه الآیة على النبیّ صلّى اللّه علیه و آله و سلم: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً ، فی بیت أمّ سلمة، فدعا النبیّ صلّى اللّه علیه و آله و سلم فاطمة و حسنا و حسینا فجلّلهم بكساء، و علیّ خلف ظهره، فجلّله بكساء، ثمّ قال: اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا.
قالت أمّ سلمة: و أنا معهم یا نبیّ اللّه؟
قال: أنت على مكانك، و أنت إلى خیر» [4]
از عمر بن ابی سلمه فرزند همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که گفت آیه در خانه ام سلمه نازل شد ، رسول الله صلی الله علیه و آله علی ، فاطمه ، حسن و حسین علیهم السلام را دعوت کرد و همه را زیر کساء قرار داد و گفت : بار الها اینان اهل بیت منند پلیدی را از ایشان ببر و پاکشان کن. ام سلمه گفت : ای پیغمبر خدا آیا من نیز با ایشان هستم؟ تو جای خود داری و عاقبتت بخیر است.
روایات از منابع عامه از طرق مختلف بسیار نقل شده است که برای آگاهی از آن ها می توانید به کتاب شریف احقاق الحق ، جلد 9 مراجعه کنید.
سوال- آیا منظور از اهل بیت در این آیه همسران پیغمبر صلی الله علیه و آله نیست؟
پاسخ این سوال را از کتاب دلائل الصدق می آوریم:
این سخن فضل [فضل بن روزبهان از علمای اهل سنت است که در کتابش این مطلب را بیان کرده است.] كه «اكثر مفسران برآنند كه آیه تطهیر در مورد همسران پیامبر است» سخن نادرستى است. زیرا ابن حجر [ابن حجر یکی از علمای بزرگ اهل سنت است که مقام علمی بالاتری دارد] كه از فضل مطلع تر است در كتاب الصواعق المحرقه در ذیل آیه مذكور وقتى فضایل اهل بیت را برمىشمارد، چنین مىگوید:
«بیشتر مفسران بر این عقیدهاند كه آیه مذكور درباره على، فاطمه، حسن و حسین نازل شد.»
بلكه حقیقت این است كه تعداد مفسرانى كه این آیه را صرفا در مورد همسران پیامبر دانستهاند نسبت به دیگر مفسران بسیار اندك است.
و ما معتقدیم كه خود پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز جزء كسانى است كه آیه درباره آنان نازل شده است. به هر حال، اگر این مفسران، اكثریت را نیز تشكیل مىدادند باز هم نظر آنان قابل اعتماد نبود؛ زیرا نمىتوان پذیرفت مراد از این آیه همسران پیامبر باشد. اگر چه به صورت منضمّ فرض شوند؛ زیرا همسران پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله مطهر از رجس نبودند- اگر چه رجس را به معناى شرك و گناهان كبیره بگیریم- زیرا بعضى از آنان در ابتدا مشرك بوده و از برخى مانند عایشه گناه كبیره سر زده است. چرا كه او علیه امام زمان خود؛ یعنى على علیه السلام كه پیامبر در مورد او فرمود: «جنگ با تو، جنگ با من است.» شورش كرد و هزاران تن را به كام مرگ فرستاد و با امر صریح خداوند در قرآن، مبنى بر ماندن در خانه مخالفت نمود.
كما اینكه با یكى دیگر از همسران پیامبر [حفصه دختر عمر] علیه رسول خدا توطئه كردند و به او دروغ گفتند. و به دنبال آن خداى متعال در قرآن، مكر و عمل آنان را فاش ساخت و براى آنان، مثال زنان نوح و لوط را بیان فرمود.
بعلاوه، اختصاص دادن آیه به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله با اخبار متواترى كه بسیارى از آنها از نظر اهل سنّت صحیح است مخالفت دارد. اخبار صحیحى كه بر نزول آیه تطهیر در خصوص امیرالمؤمنین، فاطمه و دو فرزندشان دلالت مىكند و برخى از همین اخبار تصریح مىكند كه همسران پیامبر مشمول حكم این آیه نیستند.[5]
مولف کتاب دلائل الصدق در ادامه روایات ذیل این آیه را از منابع اهل سنت آورده است.
گذشته از این بحث ، قوی ترین دلیل بر آنکه مراد از اهل بیت خمسه طیبه و سایر امامان معصوم علیهم السلام هستند کاری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نزول آیه «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها»[6] انجام می داد ، زیرا آن حضرت پس از نزول این آیه بر خانه امیرالمومنین و فاطمه علیهما السلام می گذشت و می فرمود : نماز ! خدا شما را رحمت کند، «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ ...»
روایات عامه در این باب
1- سیوطی در تفسیرش آورده است که :
عن أبى سعید الخدری قال لما نزلت وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ كان النبی صلی الله علیه و آله یجئ إلى باب علی صلاة الغداة ثمانیة أشهر یقول الصلاة رحمكم الله إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرا. [7]
ابو سعید خُدری گوید : چون آیه وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ نازل شد ، پیامبر صلی الله علیه و آله و مدت هشت ماه هنگام نماز صبح به در خانه علی می آمد و می گفت : نماز ! خدایتان رحمت کند ، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ...
2- در مسند احمد بن حنبل هم آمده است که :
عن أنس بن مالك إنّ النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم یمرّ ببیت فاطمة ستّة أشهر إذا خرج إلى الفجر فیقول: الصّلاة یا أهل البیت إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً. [8]
از انس بن مالک روایت کرده که گفت : بعد از آنکه آیه نازل شد پیامبر صلی الله علیه و آله مدت شش ماه هر روز هنگام نماز صبح به در خانه فاطمه می آمد و می گفت : نماز ! ای اهل بیت ، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ...
3- قرطبی می گوید :
وكان علیه السلام بعد نزول هذه الآیة یذهب كل صباح إلى بیت فاطمة و على رضوان الله علیهما فیقول" الصلاة".[9]
پیامبر صلی الله علیه و آله پس از نزول این آیه [وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ ] هر صبحگاهی به در خانه فاطمه و علی علیهما السلام می رفت و می گفت : "نماز".
احتجاجات
در نهایت به سه نمونه از احتجاجاتی که بدین آیه شده است اشاره می کنیم که خود از بهترین دلائل برای اثبات شأن نزول آیه است :
1- احتجاج امام حسن علیه السلام ؛
هیثمی از علمای اهل سنت در کتابش آورده است:
إن الحسن بن على علیهما السلام حین قتل على علیه السلام استخلف، فبینا هو یصلى بالناس إذ وثب الیه رجل فطعنه بخنجر فى وركه فتمرض منها أشهرا ثم قام فخطب على المنبر فقال: یا أهل العراق اتقوا اللّه فینا فانا أمراؤكم و ضیفانكم، و نحن أهل البیت الذین قال اللّه عز و جل: (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً) فما زال یومئذ یتكلم حتى ما ترى فى المسجد إلا باكیا .
(قال) رواه الطبرانى و رجاله ثقات. [10]
پس از آنكه حضرت على علیه السّلام شهید شد و امام حسن مجتبى علیه السّلام جانشین آن حضرت گردید. همان زمان كه با مردم به اقامه جماعت پرداخته بود، مردى از پشت خنجرى به پاى مبارك حضرت زد كه در اثر آن خنجر مدت یكماه، حضرت مجتبى علیه السّلام بیمار شد. پس از بهبودى بر منبر رفت و به ایراد خطابه پرداخت و خطاب به عراقىها، فرمود: اى عراقىها! از خدا بهراسید و موقعیت ما را در پیشگاه او محفوظ بدارید و بدانید كه ما امیران شمائیم و میهمان الهى هستیم كه باید از هر جهت، مقام ضیافت ما را رعایت كنید؛ ما اهل بیتى هستیم كه حق تعالى درباره ما، فرموده است: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً سخنان امام حسن مجتبى علیه السّلام در مردم آنچنان تأثیر كرد كه در مسجد كسى نبود مگر اینكه گریست!
«هیثمى» گفت: این حدیث را «طبرانى» نقل كرده است و رجال آن همگى از ثقات رجال حدیث هستند.
2- احتجاج سعد بن أبی وقاص در مقابل معاویه.
قال: أمر معاویة سعدا فقال: ما یمنعك أن تسب أبا تراب؟
فقال: أنا ذكرت ثلاثا قالهن رسول اللّه صلى اللّه علیه (و آله) و سلم فلن أسبه لئن یكون لى واحدة منها أحب إلی من حمر النعم، سمعت رسول اللّه صلى اللّه علیه (و آله) و سلم یقول له ...
و لما نزلت (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً) دعا رسول اللّه صلى اللّه علیه (و آله) و سلم علیا و فاطمة و حسنا و حسینا فقال: اللهم هؤلاء أهل بیتى. [11]
در یكى از روزها، «معاویة» به «سعد» دستور داد تا على علیه السّلام را سبّ كند و به حضرت او ناسزا بگوید! «سعد» از فرمان او سرپیچى كرد.
«معاویه» پرسید: چرا از او بدگوئى نمىكنى و به سبّ و دشنام او نمىپردازى؟ در پاسخ گفت: بخاطر سه خصلتى است كه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله در حق او فرموده است كه هر گاه یكى از آنها در من وجود مىداشت، دوستتر مىداشتم از شتران سرخ موئى كه در دستِ اختیار و انتفاع من بوده باشد! ...
[بعد از بین دو خصلت می گوید : ]
و نیز هنگامى كه «آیه تطهیر» نازل شد، رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله على و فاطمه و حسنین علیهم السّلام را بحضور طلبید و فرمود: بار پروردگارا! اینان اهل بیت من هستند.
جمع بندی
به جز چند نفر انگشت شمار مثل عکرمه و ... که حتی نزد خود اهل سنت هم مطرود هستند تقریبا همه ی علمای شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که
اولا: نزول آیه ی تطهیر ربطی به نزول آیات قبل و بعدش نداشته است و در زمانهای جداگانه ای بوده است .
ثانیا: آیه ی تطهیر به هیچ وجه درباره ی قضیه ای که به نحوی مربوط به زنان باشد نازل نگردیده است.
ثالثا : آیه ی تطهیر در پی قضیه ی پوشاندن اهل کسا توسط عبای پیامبر نازل کرده است.
نوشته شده توسط: مرتضی جاوید فر
------------------------------------------------------------
پی نوشت :
[1].تفسیر تبیان ، جلد 8 ، صفحه 340
[2].تفسیر الدر المنثور ، جلد 5 ، صفحه 198 ؛ همچنین آلوسی در تفسیر روح المعانی جلد 11 ، صفحه 197
[3].المستدرک ، جلد 2 ، صفحه 416 ( چاپ حیدرآباد )
[4].صحیح الترمذی ، جلد 13 ، صفحه 200 ؛ سنن الترمذی ، جلد 5 ، صفحه 621- 622 ، حدیث 3787.
[5].ترجمه دلائل الصدق ، جلد 2 ، صفحه 102
[6].سوره طه ، آیه 132
[7].تفسیر الدر المنثور ، جلد 4 ، صفحه 313
[8].مسند احمد بن حنبل ، جلد 3 ،صفحه 259
علامة الطبرانیّ در «المعجم الكبیر» ، صفحه 134
حافظ محمد بن جریر الطبری در «جامع البیان» ، جلد 2 ، صفحه 6 ، چاپ قاهره
علامة ابن أثیر الجزری در «أسد الغابة» ، جلد 5 ، صفحه 521 ، چاپ مصر
حافظ الذهبی در «تاریخ الإسلام» ، جلد 2 ، صفحه 97 ، چاپ مصر
[9].تفسیر الجامع لأحکام القرآن ، جلد 11 ، صفحه 263
[10]. الهیثمى در « مجمع » ، جلد 9 ، صفحه 172
[11]. خصائص النسائى ، صفحه 4
------------------------------------------------------------
منابع :
[1].احقاق الحق ، جلد 9
[2].امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیهما السلام ، احمد رحمانی همدانی
[3].آیات ولایت در قرآن ، ناصر مکارم شیرازی
[4].آیات الولایة ، سید کاظم ارفع
[5].ترجمه دلائل الصدق ، جلد 2 ، صفحه 90 به بعد
[6]. فضائل پنج تن علیهم السلام در صحاح ششگانه اهل سنت ، جلد1 ، محمد باقر ساعدی
