چيزى كه در مورد غسل، در نزد عارفان مهمّ است، اين است كه پيش از شروع غسل، گناهان و دلهايشان را با آب خشوع و فروتنى، و عيوب اعضا و جوارح خويش را با اشك چشم شستشو داده، و با دستاويز اخلاص، نيّت غسل توبه نموده، و هنگام غسل به مقام اختصاص و برگزيدگى در نزد پروردگار داخل شوند.
غسلها دوگونهاند: واجب و مستحبّ. و غسلهاى واجب بر مكلّفينِ زنده عبارت است از غسل جنابت، و غسل مسّ ميّتِ آدمى بعد از سرد شدن به واسطهى مرگ و پيش از غسل دادن آن. و غسلهاى واجب بر زنان نيز عبارت است از: غسل جنابت و همچنين غسل حيض و نفاس و استحاضه و غسل مسّ ميّت.
و غسلهاى مستحبّ بيست و هشت غسل، و بلكه بيشتر از اين عدد است، كه در روايات براى هر كدام از آنها فضيلت و ثواب خاصّى ذكر شده است.
و غسل اموات و مردگانى كه غسل دادنشان در شريعت سيّدالمُرسَلين (صلى الله على و آله و سلم) واجب است نيز از غسلهاى واجب مىباشد كه ما گزيده و اجمالى از مطالب مفصّل مربوط به آن را ذكر خواهيم نمود، تا كسانى كه خواهان عمل هستند بر معناى آن آگاهى پيدا كنند.
وقتى انسان با همسر خود همبستر شد به گونهاى دو ختنه گاه يعنى جاى ختنهى مرد در آلت تناسلى با جايگاه ختنهى زن(85) برخورد نمود و يا به خاطر بيرون آمدن منى كه با جهش بيرون آمده و جنابت بودنش معلوم و يقينى باشد - خواه در خواب باشد يا در بيدارى، با شهوت باشد يا بدون شهوت - جنب شد،
1 - براى او جايز نيست كه در مسجد داخل شود، مگر اينكه ناچار باشد و به صورت گذرا از مسجد بگذرد.
2 - نبايد در حال اختيار چيزى در آنجا بگذارد، جز در مسجد الحرام و مسجد مدينهى شريفه كه حتّى جايز نيست از آن دو عبور كند.
3 - شخص جنب نبايد نوشتهى مُصْحَف و قرآن شريف و يا اسمى از اسماء خداوند - جلّ جلاله - و نامهاى پيامبران خدا و ائمّه - صلوات اللَّه جلّ جلاله عليهم اجمعين - را مسّ كند.
4 - براى جنب جايز است كه همهى قرآن بجز چهار سورهى عزائم را بخواند، و مادام كه جنب است نبايد حتّى به مقدار كم از اين چهار سوره را قرائت كند. و آنها عبارتند از : سورهىهاى الم سجده و حم سجده، و والنّجْم، و إِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّك.
15 - خوردن و آشاميدن در حالت جنابت مكروه است، و اگر شخص جنب، احتياج به خوردن و آشاميدن پيدا كرد، ابتدا مضمضه و استنشاق نموده و آب در دهان و بينى گردانده و بعد مىخورد و مىآشامد.
2 - خوابيدن بعد از جنابت مكروه است مگر بعد از گرفتن وضو،
3 - خضاب كردن و حنا گذاشتن براى جنب مكروه است.
اگر كسى خواست غسل جنابت كند، در صورتى كه غسلش به خاطر انزال منى كه با جهش مىآيد باشد،
1 - واجب است كه ابتدا با بول كردن يا هرچيزى كه جانشين آن باشد، استبراء نمايد، و اين كار بر زنان واجب نيست.
2 - سپس هرجايى از بدنش را كه نجس شده شستشو دهد.
3 - مستحبّ است كه سه بار دستش را بشويد.
4 - مستحبّ است هنگام غسل كردن بگويد:
أَللُّهمَّ، طَهِّرْنى، وَ طَهِّرْ قَلْبى، وَ اشْرَحْ صَدْرى، وَ أَجْرِ عَلى لِسانى ذِكْرَكَ وَ مِدْحَتَكَ وَ الثَّنآءَ عَلَيْكَ. أَللُّهمَّ، اجْعَلْهُ لى طَهُوراً وَ شِفآءاً وَ نُوراً، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
- خداوندا، مرا پاكيزه بگردان، و قلبم را پاك نما، و سينه و دلم را بگشاى، و ياد و مدح و ثنايت را بر زبانم جارى گردان، خدايا، آن [يعنى غسل كردن] را براى من مايهى پاكيزگى و بهبودى و نور قرار ده، به راستى كه تو بر هر چيز توانا هستى.
5 - مستحبّ است پيش از غسل، مضمضه و استنشاق نموده و آب در دهان و بينىاش بگرداند
6 - نيّت غسل را مىتواند هنگام مضمضه و شستن دهان، و يا وقت شروع غسل بكند. و نيّت آن به اين صورت است كه: غسل جنابت مىكنم به خاطر واجب بودن آن، تا به اين وسيله حالت جنابت رفع، و هرچه با غسل كردن مباح مىگردد(86) برايم مباح و جايز گردد، در حالى كه بد منظورم عبادت خداوند سبحان از آن جهت كه شايستهى عبادت است(87) مىباشد.
7 - خواست غسل را به صورت ارتماسى انجام دهد، كافى است تنها يك بار به گونهاى در آب فرو رود كه آب به تمام بدنش برسد.
8 - اگر خواست به صورت ترتيبى غسل كند، ابتدا سرش را تا بيخ گردن شستشو داده و آب را به بُنِ موهاى سرش مىرساند، و اگر ريش داشته باشد آب را به بُنِ موهاى آن نيز مىرساند، سپس سمت راست بدنش را از بالاى شانهى راست تا پايين پاى راست شستشو داده، و بعد سمت چپ بدنش را از بالاى شانهى راست تا پايين پاى چپش مىشويد.
9 - مقدار آبى كه براى غسل كفايت مىكند، عبارت است از كمترين مقدارى كه بر اساس انجام غسل كه شرح داديم بر بدن جارى گردد، به گونهاى كه غسل شرعى ناميده شود.
10 - و ترتيب غسل، به ترتيبى كه ذكر نموديم واجب است، ولى مُوالات و پى در پى انجام دادن اعمال غسل واجب نيست.
11 - كيفيّت تمام غسلها - خواه واجب باشد و خواه مستحبّ - به همين صورتى است كه ما از هنگام مضمضه و آب در بينى گرداندن تا آخر فراغت از غسل بيان نموديم.
12 - كيفيّت غسل كردن زن مانند غسل حيض و استحاضهى مخصوص(88) و نفاس به همين صورت است، و تنها فرق آن با غسل مردان اين است كه زن پيش از غسل نيازى به استبراء كردن ندارد.
احكام مربوط به حيض و استحاضه و نفاس زنان را در، كتابهاى فقهى به صورت بسيار مفصّل ذكر شده است، وليكن ما مختصرى از آن را به صورت زيبا ذكر مىكنيم، تا اين كتاب از اشارهى به آن خالى نباشد:
1 - خونى كه شرع مقدّس به حيض بودن آن حُكم مىكند، عبارت است از خونى كه زن بعد از بالغ شدن ببيند، و با خون زخم و جراحت و خون غايط و غير آنها مشتبه نگردد، و كمترين مدّت آن سه روز، و بيشترش ده روز مىباشد.
2 - اگر با خون زخم و جراحت درونِ عورت زن اشتباه شد، زن پنبهاى در داخل عورت خود مىگذارد، اگر خون از سمت چپ بر آن خارج شود خون حيض است، و اگر از غير سمت چپ خارج شود خون حيض نيست.
3 - اگر با خونى كه همراه با غايط است اشتباه شد، پنبه را در داخل عورت خود مىگذارد، اگر خون دَوْرِ پنبه را گرفته باشد، خون با غايط بيرون آمده است، وگرنه خون حيض است.
5 - اگر زن حائض باشد، نماز خواندن و روزه گرفتن و داخل شدن در مساجد و قرائت سورههاى عزائم و مسّ قرآن بر او حرام است. و نيز بر شوهرش حرام است كه در حال حيض با او نزديكى نمايد؛ و بنابر وجهى، حرام است كه در حال حيض طلاقش دهد.
6 - اگر زن از حيض پاك شد و غسل بجا آورد و وقت نماز واجب شد، همانند پيش از حيض، نماز خواندن بر او واجب مىگردد، و بجا آوردن قضاى نمازهايى كه در ايّام حيض فوت شده بر او واجب نيست؛ ولى قضاى روزههايى كه در ايّام حيض (اگر فرضاً حايض نبود) بر او واجب بوده، واجب است.
7 - نفساء زنى را مىگويند كه هنگام ولادت خون ببيند، و براى مدّت كمِ آن اندازهى مشخّصى نيست، ولى بيشترين مدّت آن ده روز است، و احكام زن حايض را دارد.
8 - مستحاضه زنى را گويند كه خون ببيند و آن خون نه حيض باشد، و نه خون نفاس (به همان صورتى كه هر دو را توصيف نموديم.)
9 - خون استحاضه سه گونه است:
الف - اگر خون كم باشد، با پنبه آزمايش مىشود، هرگاه خون به سمت بالاى آن برسد، بايد پنبه را عوض كرده و هنگام خواندن هر نماز، طهارت صغرى(89) را تجديد كند، و نمازش صحيح است.
ب - اگر خون در سمت بالاى پنبه نمايان گردد و از پنبه به بيرون نريزد، بايد علاوه بر تجديد پنبه و گرفتن وضو به همان صورتى كه ذكر كرديم، يك غسل مانند غسل جنابت - به نيّت غسل استحاضه - براى خصوص نماز صبح بكند، و بقيّه نمازها را به همان صورتى كه شرح داديم با وضو بخواند.
ج - اگر خون استحاضه از سمت بالاى پنبه به بيرون بريزد، علاوه بر آنچه ذكر نموديم، يك غسل براى نماز ظهر و عصر نموده و آن دو نماز را پشت سرهم انجام دهد، و غسل ديگرى براى نماز مغرب و عشا نموده و آن دو نماز را پشت سرهم انجام دهد.
10 - زن مستحاضه در تمام آنچه توضيح داديم حكم زن طاهر را دارد.(90)
اينك تفصيل مسألهها و فروغ مطالب گذشته را ذكر مىكنيم، به گونهاى كه اطّلاع ندارم كسى در تحرير فروعات آن بر من پيشى گرفته باشد، البتّه ادّعا نمىكنم كه اهل نظر هيچ اشكالى نمىتوانند بر آن بگيرند، پس مىگويم:
زن وقتى خون ديد، دو صورت دارد: يا مبتدئه است و تا آن وقت خون حيض نديده و يا غير مبتدئه.
الف - اگر مبتدئه باشد، در صورتى كه خونش به صورت مستمرّ بيرون بيآيد، چهار حالت دارد:
اوّل اينكه: با اوصافى كه مقتضاىِ آن حيض بودنِ خون است، براى او مشخّص گردد كه آن، خون حيض است، در اين صورت بر اساس آن اوصاف عمل مىكند، و حكم زن حائض را دارد.
دوّم اينكه: با اوصافى كه اشاره شد، براى او مشخّص نشود كه آيا آن، خون حيض است و يا خير؟ در اين صورت بايد دربارهى حيضش به عادت زنان خانواده و فاميل رجوع كند، و بر اساس عادت آنها عمل نمايد.
سوّم اينكه: نه حيض بودن آن براى او معلوم گردد و نه زنان خانواده و فاميلى داشته باشد، يا باشد ولى خودشان در عادت، مختلف باشند، در اين صورت بايد بر عادت زنان همسال خود عمل كند.
چهارم اينكه: نه حيض بودن خون مشخّص شود، و نه زنان خانواده و فاميل داشته باشد، و نه زن همسال با خود، يا اينكه زن همسال باشد ولى خود آنها در عادت مختلف باشند، در اين صورت در هر ماه سه روز - كه كمترين مدّت ايّام حيض است - بايد نماز را به خاطر رعايت احتياط در انجام عبادت، ترك كند.
ب - اگر زن هنگام استمرار خون مبتدئه نباشد، و عادت داشته باشد، چهار حالت دارد:
اوّل اينكه: عادت داشته باشد، ولى براى او مشخّص نباشد كه آن، خون حيض است، در اين صورت بايد بر اساس عادتش عمل كند.
دوّم اينكه: هم عادت داشته باشد و هم مشخّص باشد كه آن، خون حيض است، در اين صورت بايد بر اساس عادتش عمل كند، البتّه برخى از فقهاء مىگويند كه در اين صورت بايد بر اساس تميز و تشخيص اوصاف خون عمل كند و توجّهى به عادت نكند.
سوّم اينكه: عادتش اختلاف داشته باشد و حيض بودن خون براى او مشخّص گردد، كه در اين صورت بايد بر اساس آن عمل كند.
چهارم اينكه: عادتش مختلف باشد، و براى او مشخّص نباشد كه آيا آن، خون حيض است يا خير؟، و عادتش را فراموش كرده باشد، كه خود، سه حالت دارد:
اوّل اينكه: شمارهى روزهاى عادت را به ياد داشته باشد، ولى وقت آن و اينكه از چندم ماه شروع مىشود را فراموش كرده باشد.
دوّم اينكه: هر دو را فراموش كرده باشد.
سوّم اينكه: وقت را به ياد داشته باشد، ولى شمارهى آن يادش نباشد.
1 - در حالت اوّل يعنى اگر عدد روزها را به ياد داشته باشد ولى وقت را فراموش كرده باشد، براى آن دو حالت است: گاهى در بعضى از روزهاى حيض براى او يقين حاصل مىشود، مانند اينكه بگويد: من شش روز از دههى اوّل ماه را حيض مىشوم، ولى جاى آن شش روز را در دهه نمىدانم كه آيا از اوّل دهه شروع مىشد، يا از روز دوّم و...، در اين صورت حكم او اين است كه از اوّل دهه تا آخر روز چهارم از آن مانند زن مستحاضه عمل كند، و در آخر روز ششم، غسل اتمام خون حيض را بكند، زيرا امكان دارد كه همان وقت، آخرِ شش روزى باشد كه مىداند در آن حايض مىشود، و بعد از آن براى هر نماز يك غسل حيض كند، زيرا امكان دارد كه انقطاع خونش هنگام هر نماز باز خون حيض باشد، و بعد از روز ششم عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
و گاهى يقين به حيض بودن هيچ روزى ندارد، مانند زنى كه مىگويد: حيض من ده روز در هر ماه بود، ولى جاى آن را نمىدانم، كه در اين صورت حكم آن اين است كه تا آخر دههى اوّل ماه عمل زن مستحاضه را انجام دهد، سپس براى هر نماز، غسل حيض كند، زيرا امكان دارد كه خون حيضش در اين هنگام تمام شده باشد، با اينكه عمل زن مستحاضه را تا آخر ماه انجام مىدهد.
2 - در حالت دوّم، يعنى اگر زن عدد روزها و وقت آن را فراموش كرده باشد، بايد در هر ماه سه روز - كه كمترين ايّام حيض است - به خاطر رعايت احتياط به جهت عادت، نماز را ترك كند و در غير آن سه روز عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
3 - در حالت سوّم، يعنى اگر زن وقت را به ياد داشته باشد، ولى عدد روزها را فراموش كرده باشد باز سه حالت دارد:
يكم اينكه: اوّلِ حيض يادش باشد ولى آخر آن يادش نباشد.
دوّم اينكه: آخرش يادش باشد، ولى اوّل حيض يادش نباشد.
سوّم اينكه: هيچ كدام از اوّل و آخر حيض را به ياد نداشته باشد، بلكه تنها مىداند كه در زمانى حايض بوده ولى اوّل و وسط و آخر حيض را نمىداند.
پس اگر اوّل حيض يادش باشد، بايد حيضش را سه روز قرار دهد، و در آخر آن غسل حيض بجا آورد، سپس براى هر نماز، غسل حيض انجام دهد، و تا آخر ماه مانند زن مستحاضه عمل كند.
و اگر آخر حيض يادش باشد نه اوّلش، بايد در آخرِ وقتى كه مىداند آخرِ حيض است، غسل حيض بجا آورد، و در بقيّهى ماه عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
و اگر اوّل و آخر حيض را فراموش كرده باشد، بايد وقتى را كه يقين به حيض بودن آن دارد، حيض قرار دهد و در آخر آن غسل حيض كند، و پيش از آن، عمل زن مستحاضه را انجام دهد، و بعد از آن براى هر نماز تا آخر ده روز غسل حيض كرده و همانند زن مستحاضه عمل كند. سپس بعد از ده روز غسل حيض نمايد، و بعد تا آخر ماه عمل زن مستحاضه را انجام دهد.
و هر جا كه ايّام حيض براى او معلوم نباشد، بايد ده روز روزهى(91) از آن ماه، بيش(92) از سه روز نماز را قضا كند.
اين تفصيل براى هركس از صاحبان فهم و دريافت كه نسبت به آن آگاهى پيدا كند، نيكوست.
غسلهاى مستحبّى عبارتند از:
1- غسل توبه.
2 - غسل جمعه.
3 - غسل شب اوّل ماه رمضان.
4 - غسل تمام شبهاى فرد ماه رمضان، كه افضل آنها غسلهاى شب نيمه و شب هفدهم، و شب نوزدهم، و شب بيست و يكم، و شب بيست و سوّم ماه رمضان مىباشد، و دربارهى غسلهاى شب بيست و چهارم، و شب بيست و پنجم، و شب بيست و هفتم، و شب بيست و نهم، را نيز رواياتى وارد شده است.
5 - غسل شب عيد فطر.
6 - غسل روز عيد فطر.
7 - غسل روز عرفه، نهم ذى الحجّة.
8 - غسل عيد قربان، دهم ذى الحجّة.
9 - غسل روز غدير، هيجدهم ذى الحجّة.
10 - غسل روز مباهله، بيست و چهارم ذى الحجّة.
11 - غسل روز تولّد پيامبر اكرم (صلى الله على و آله و سلم)، هفدهم ربيع الاوّل.
12 - غسل نماز خورشيد گرفتگى در صورتى كه تماماً گرفته شده باشد، و آن را عمداً ترك كرده باشد، در اين صورت بايد پس از غسل، قضاى نماز را بجا آورد.
13 - غسل نماز حاجت.
14 - غسل نماز استخاره.
15 - غسل اِحرام.
16 - غسل داخل شدن در حَرَم.
17 - غسل وارد شدن در مسجد الحرام.
18 - غسل داخل شدن در كعبه.
19 - غسل داخل شدن در مدينه.
20 - غسل ورود به مسجد النّبىّ (صلى الله على و آله و سلم).
21 - غسل هنگام زيارت پيامبر اكرم - عَلَيْهِ اَكْمَلُ الصَّلاة - و هنگام زيارت مزار ائمّهاى كه از عترت و اهل بيت آن بزرگوار عَلَيْهِمْ اَفْضَلُ التَّحِيّات مىباشند.
22 - غسل برداشتن تربت از قبر و مزار امام حسين (عليه السلام) بنابر بعضى از روايات.
23 - ابن بابويه در جزء اوّل كتاب مدينة العلم حديثى از امام صادق (صلى الله على و آله و سلم) پيرامون غسلها روايت نموده، و غسل استخاره، و غسل نماز استسقاء و طلب باران و غسل زيارت را در آنجا ذكر كرده است.
24 - و در بعضى از احاديث ديگر نيز آمده كه: مولايمان حضرت علىّ (عليه السلام) در شبهاى سرد غسل مىكردند تا براى نماز شب نشاط پيدا كنند.
و نيز در حديثى در كتاب مدينة العلم آمده است كه: غسل روز براى شب، و غسل شب براى روز كفايت مىكند.
غسل ميّت و امور قبل و بعد از آن
مرگ در ديدگاه تودهى مردم
مرگ، هول و هراس بيمناك، و امر عظيم فراگيرى است كه لذّتها را از بين برده، و ميان دستهها جدايى انداخته، و با پراكنده نمودن بر آنها تاخته، و ميان انسان و لذّت پايندگى و اُنس با دوستان و زندگان حايل گشته، و ريسمانهاى آمال و آرزوها را قطع نموده، و مانع بهرهمند شدن انسان از اهل و اموال خويش مىگردد.
اين است گوشهاى از احوال مرگ نسبت به كسانى كه به هول و هراسهاى آن ناآگاهند، ولى كسانى كه به خطرهاى آن آشنا و از رازهايش آگاهى دارند، مرگ ميان آنها و آمادگى براى معاد جدايى انداخته، و از اصلاح اعمال كه در دار فنا در انجام آن كوتاهى مىكردند جلوگيرى نموده، و غنا و بىنيازى كه برايشان ممكن بود، مبدّل به بىنيازى نموده، و با حالت اسارتِ شرمندگى و خوارى آنان را از اين جهان به جهان ديگر انتقال مىدهد، و با پاسخ منفى ردّ و محرومشان مىكند، آنگاه كه مىگويند:
رَبِّ، ارْجِعُونِ، لَعَلّى أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ.(93)
- مرا برگردانيد، اميدوارم كه دربارهى آنچه كه ترك نمودم، عمل صالح انجام دهم.
ولى پاسخشان مىدهند كه:
كَلاّ(94)،
- هرگز.
در حالى كه اگر پيش از آن اعمال صالح و شايسته انجام مىدادند، به ايشان گفته مىشد:
مَرْحَباً وَ أَهْلاً.
- خوش آمديد.
و نيز در قبر - كه چالهى تنهايى و يگانگى است، و انسان از پاشيده شدن اعضاء [يا: اندرونهها] و بدنش وحشتناك، و از پرسش دو فرشتهى منكر و نكير بيمها دارد، و خطرهاى گناهان كوچك و بزرگ كه در گذشته مرتكب شده را به ياد مىآورد، و در اوّلين برخوردها با زلزلههاى تهديد و وعدهى عذاب الهى مواجه مىگردد، و درى به سوى عذاب سخت الهى به روى او گشوده مىشود - انداخته مىشود.
بنابراين، چه شبيه است حال مرگ به آنچه كه مولاى ايمن از خطر مرگ، يعنى مولايمان حضرت علىّ (عليه السلام) توصيف نموده، آنجا كه مىفرمايد:
هيچ يقينى كه شكّى در آن نباشد نديدهام كه همانند مرگ بسان شكّى گرديده باشد كه هيچ يقينى در آن نباشد.
مرگ در ديدگاه اولياء
اگر از به دراز كشيدن سخن نمىترسيدم، در اين باره شرح و تفصيل بسيار مىدادم. عدّهاى از دلاوران و بزرگان و افراد بىنظير را مىشناسم كه گويى مرگ بر گذشتگان آنان سعادت و رحمت، و بر باقيماندهشان مايهى افزونى و نعمت است، و لذا به سپرى شدن ايّام دار زوال و نيستى بسيار شائق، و به راههاى اقبال و روى كردن به خدا بسيار آشنا، و به صفات كمال آراسته، و از بودن در دار دنيا، به خاطر بيم از نقص اعمال و حالاتشان، خوف و هراس دارند.
جلال و عظمت مولايشان براى آنان آشكار گشته و دانستهاند كه او - جلّ جلاله - آنان را مىبيند، لذا روح و عقل و قلب و جانشان تنها براى ذات او به او مشغول گرديده، و نور ذات مقدّس و صفات شريفش بر آنان غلبه كرده، و با تمام توان در خدمت و بندگى خدا را مىكوشند، و بسان كسى كه پيوسته در كوتاهى و تضييع اوقات خويش بوده، گريه و زارى مىكنند.
خداوند آنچه را كه از حقيقت و كُنْهِ جلال و عظمت اقبالش اراده فرموده به آنان شناسانده، و در نتيجه ايشان را به جلال و هيبت و حرمت و مهربانيها و بزرگواريها و نعمت خويش سرگرم، و از كاميابيهاى نَفْس باز داشته است، و براى آنان نه قلب و نه باطن، و نه زبانى مانده و نه امكان تصرّف در آنچه كه آنان را از خدا دور كند: اعضا و جوارحشان به بندهاى حضور در خدمت معبود بند شده، و عقلهايشان به جهت بيم آن وجود و جُود، سرگشته و حيران گشته است. و در نتيجه، عظمت او - جلّ جلاله - آنان را از خود فراموش، و رحمت كامل او - جلّ جلاله - به خودش مشغول نموده است، زيرا هر كدام از آن دو (عظمت و رحمت) دلهاى عارفان را در تحت تصرّف خود درآورده، و عقلهاى اهل مكاشفه را به خود مشغول مىكند.
وليكن اينان كجايند؟ اگر در ميان مردم باشند شناخته نمىشوند، و اگر غيبت كنند، كسى سراغشان را نمىگيرد، البتّه مقصودم اين نيست كه نامها و وجودشان ناشناخته است، بلكه چهرهها و نامهايشان شناخته شده است، ولى اسرار آنان و اسرار مولاى آنان در نزدشان ناشناخته است. و اگر به تو گفته مىشود: ديده مىشوند، ولى شناخته نمىشوند، تعجّب مكن، زيرا خداوند - جلّ جلاله - پيرامون سرور آنان و كسى كه از لحاظ كمال و جلال و عظمت از همه آنان بزرگتر است، مىفرمايد:
وَ تَريهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ، وَ هُمْ لايُبْصِرُونَ.(95)
- و اى پيامبر مىبينى كه به تو نگاه مىكنند، ولى تو را نمىبينند.
اصلاح اعمال و آمادگى براى مرگ
لذا ما سخن از مرگ و غسل اموات را بر اساس حال غالب مردم كه در غفلت هستند به مرتّب ذكر مىكنيم - هم آنان كه مرگ، زندگىشان را كه در نزد آنان محبوب است به پايان آورده، و خانههايى را كه با آن اُنس و اُلفت گرفته بودند ويران نموده، و آرامش و آسودگىشان را مبدّل به پريشانى كرده و برمىكَند.
بنابراين، عاقل كسى است كه غايت اهتمام و همّت خويش را براى آماده شدن در روزى كه قَدَمها در آن مىلغزند بكار بندد، و به امورى كه كوتاهى كنندگان بدان سفارش مىشوند عمل كند؛ زيرا اگر وى كوتاهى كند، كسانى كه او را نسبت به تفريط و كوتاهىاش سفارش نمودهاند، معذور خواهند بود، پس مثال او مانند بردهاى است كه مولايش اجازه دهد كه در محضرش وارد شود، و هرچه مىخواهد، درخواست نمايد، تا وى زود آن را اجابت نمايد، يا اعمال شايسته انجام دهد تا وى كرامت و بخشش خود را نسبت به او دوچندان گرداند، آنگاه آن برده شروع كند به پرس و جو كردن از گوشههاى مجلس و از بعضى از غلامانى كه آنجا هستند، و نوشتهاى درخواست كند كه سفارش خود را در آن بنويسد، تا هنگامى كه مولايش او را از محضرش كه امكان درخواست و انجام اعمال شايسته بود، بيرون كرد و دَر را به روى او بست و به ذلّت و خوارى و پستى گرفتار گرديد، آن را به بعضى از همراهان سلطان كه در آنجا هستند برساند. و اتّفاقاً سفارشش پيرامون همان امورى باشد كه مىتوانست در حال حضور مولايش از او بخواهد و او برآورده سازد، آيا كسانى كه از حال او آگاهى دارند، او را به بىخردى و نادانى و حماقت نسبت نمىدهند و بر او عيب نمىگيرند؟!
پس حال كسى كه خداوند - جلّ جلاله - در حال زندگانى به او امكان مناجات كردن با خود و انجام عبادات و برآوردن خواستههايش را داده، ولى او كوتاهى و غفلت مىكند، و مىخواهد هنگامى كه مولايش او را از محضر زندگانى بيرون كرد و با ذلّت و خوارى در زير اسارت مرگ بيرون راند و دَرِ ميان او و پذيرش اعمالش را بست، وصيّت كند، نيز چنين است، و خردمندان و عاقلان وى را نابخرد و احمق و نادان به شمار درآورده و سرزنش مىكنند.
پس وقتى بنده پند و اندرز كسى كه او را بر احتياط كارى تشويق مىنمايد، نپذيرفت، و بر غفلت و اصرار در انجام گناهان ادامه داد، بايد حدّاقل امورى را كه هنگام جان دادن و نزديكى مرگ و يقين به جدايى زود انجام داده آنها ممكن است هم اينك در انجام آنها تعجيل كند.
احكام و آداب نوشتن وصيّت نامه
امّا امورى كه وقت براى انجام آن تنگ است، مانند اصلاح حال خويش، و يا امور مربوط به تأمّل در امر فرزندان و يا زن يا اموالش كه نياز به صرف وقت است، بايد با نوشتن و حضور شهود وصيّت كامل بكند، و وصيّت را با مهمّترين چيزى كه در روز موعود بدان نيازمند است شروع كند و سپس آنچه كه در مرحلهى بعد مهمّتر است و همينطور...، پس ابتدا مسأله تجهيز و دفن و كفن و ساير مراسم خاك سپارى و انتقال خويش به سوى خداوند - جلّ جلاله - را كاملاً ذكر مىكند. و اگر حالش از انجام اين كار تنگ باشد، تا حدّ امكان كوشش خود را مىكند.
سپس اگر امكان داشته باشد مظالم بندگان خدا را ردّ مىكند، يا از صاحبان آن به هر صورت كه باشد حلاليّت مىطلبد، يا به برادران دينىاش وصيّت مىكند كه نسبت به حقوق واجب و مستحبّ و ايثار كردن و وجوه خيرات و پرداخت بدهىها و اَداى حقوق و انجام واجبات نيز انجام هر عمل واجبى كه نيابت بردار است به نيابت از او، به همان ترتيبى كه در ردّ مظالم و اصلاح گناهان ذكر نموديم(96)، او را برىء الذمّة نمايند.
و بايد در امور افراد تحت تكفّل و اموال خود تأمّل كند، و حقيقتاً و در معنى، خداوند - جلّ جلاله - را مخاطَب، و او را وصّى و وكيل و كارگزار خويش بگيرد، كه خداوند براى برآوردن آرزوهاى او كفايت مىكند، بعد صورتاً و ظاهراً هر كس را كه در ايّام زندگىاش به مراقبت و پاييدن خداوند - جلّ جلاله - در گفتار و كردار مىشناسد، وصّى قرار دهد، و اگر امكان نداشت هركس را كه مىشناسد و يا اميد دارد كه از جوانمردان و صاحب خاندان و ريشه دار باشد، وصّى قرار دهد، و اگر آن نيز امكان نداشت اهل ثروت و توانگران و كسانى كه با وجود قدرت، صاحب حيا هستند، وصّى قرار دهد، و اگر اين نيز امكان نداشت به همان صورتى كه گفتيم با تفويض امور خويش به خداوند - جلّ جلاله - و توكّل بر او، او را وصّى خود قرار دهد، كه اگر در تفويض و توكّلش صادق باشد، خداوند - جلّ جلاله - به صورتى بهتر و كاملتر از آنچه كه اميد مىداشت كسى را جانشين او در رابطه با عيال و اموالش مىگرداند، و اگر حالش در حسن ظنّ داشتن و يقين به خداوند - جلّ جلاله - به اين مقام والا نرسد، نزديكترين كس از كسانى كه به پيمانهاى خويش وفا مىكنند و اهل اهتمام هستند و وى اميد دارد كه بدان عمل كند، وصّى خويش قرار مىدهد.
اخلاص در باقى گذاشتن اموال براى وارثان
از صفات عارفان اين است كه وقتى در نزد آنان اموالى باشد كه بعد از ايشان به وارثان مىرسد، به دل و عقل رجوع مىكنند، اگر ديدند آنچه را كه براى وارثان مىگذارند براى خدمت و بندگى خداوند - جلّ جلاله - و براى امتثال امر شريف اوست (مانند كمك رسانى به كسانى كه بايد به آنها رسيدگى شود مثل وارثان و ديگر كسانى كه به آنها مىشود وصيّت كرد) با همين نيّت صادق زود به اين امر مىشتابند، به گونهاى كه گويى آنها را در ايّام زندگانى فانى خويش در راه خداوند - جلّ جلاله - خرج نموده و در حقيقت چيزى باقى نگذاردهاند، بلكه آن را به عنوان توشهى راه با خود برداشته، و دستاويزى براى رسيدن به پيروزى و كاميابى در درخواستهايشان كه قرب و نزديكى به خداوندگار رحيم و مهربان است، قرار دادهاند.
ولى اگر ديدند دل و عقلشان در ترك اموال اين گونه اخلاص را ندارد، بلكه تنها به خاطر عادت و از روى طبع ترك مىنمايند، تا مردم فرزندان و وارثان ايشان را در ذلّتِ احتياج و بيچارگى نبينند، و كسى به آنان شماتت نكند، يا براى انديشههايى غير اين كه مقصود از آن عبادت مالك روز معاد نيست، در اين صورت پيش از وفات و بيرون آمدن جانشان خودشان را بر مصرف كردن آن اموال در صدقات و امورى كه آنها را به خدا نزديك مىكند و بر تحصيل صفات كمال، وادار مىكنند، و به اين بسنده نمىكنند كه اموالشان بعد از آنها بدون نيّت قُربت ضايع شود.
ذكر امور مورد نياز در حال مرگ و بعد از آن
اينجا، ذكر امور مربوط به اصلاح حال و وصيّت دربارهى وارثان و افراد تحت تكفّل به پايان مىرسد، باقى مىماند امور مهمّى كه بنده هنگام مرگ و بعد از فوت بدان نياز پيدا مىكند. از آن جمله عهد و پيمانى است كه ميّت بدان نيازمند است، و ما ابتدا آن را ذكر مىكنيم، زيرا عمل به آن نياز به زمانى است كه شهود را گرد آورد تا براى او شهادت دهند.
در روايتى از امام صادق (عليه السلام) از پدران بزرگوارش آمده كه رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم) فرمودند: نيكو وصيّت نكردن در هنگام مرگ، نقص در عقل و كاستى در جوانمردى انسان محسوب مىشود.
عرض كردند: اى رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم)، وصيّت كردن چگونه است؟ فرمود: هنگامى كه مرگ انسان فرا مىرسد و مردم به گرد او جمع مىشوند، بگويد:
أَللّهُمَّ، فاطِرَ السَّماواتِ وَ الاَْرْض، عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ، الرَّحْمنُ الرَّحيُم، إِنّى أَعْهَدُ إِلَيْكَ فى دارِ الدُّنْيا أَنّى أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ وَحْدَكَ لاشَريكَ لَكَ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً(صلى الله على و آله و سلم) عَبْدُكَ وَ رَسُولُكَ، وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لارَيْبَ فيها، وَ أَنَّكَ تَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ، وَ أَنَّ الْحِسابَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَما وَعَدَ اللّهُ فيها مِنَ النَّعيمِ مِنَ الْمَأْكُولِ وَ الْمَشْرَبِ [يا: مِنَ الْمَآكِلِ وَالْمَشارِبِ] وَ النِّكاحِ حَقٌّ، وَ أَنَّ النّارَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الاِْيمانَ حَقٌّ، وَ أَنَّ الدّينَ كَما وَصَفْتَ، وَ أَنَّ الاِْسْلامَ كَما شَرَعْتَ، وَ أَنَّ الْقَوْلَ كَما قُلْتَ، وَ أَنَّ الْقُرآنَ كَما أَنْزَلْتَ، وَ أَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ الْحَقُّ الْمُبينُ.
وَ إِنّى أَعْهَدُ إِلَيْكَ فى دارِ الدُّنْيا، أَنّى رَضيتُ بِكَ رَبّاً، وَ بِالاِْسْلامِ ديناً، وَ بِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، نَبِيّاً، وَ بِعَلِىٍّ [وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ أَوْلادِهِ وَ ذُرِّيّتِهٍ] إِماماً، وَبِالْقُرْآنِ كِتاباً [وَ بِالْكَعْبِة قِبْلَةً] وَ أَنَّ أهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكَ - عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ - أَئِمَّتى.
أَللّهُمَّ، أَنْتَ ثِقَتى عِنْدَ شِدَّتى، وَ رَجآئى عِنْدَ كُرْبَتى، وَ عُدَّتى فِى الْأُمُورِ الَّتى تَنْزِلُ بى، وَ أَنْتَ وَلِيّى فِى نِعْمَتى، وَإِلهى وَ إِلهُ آبائى. صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لا تَكِلْنى إِلى نَفْسى طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً، وَ آنِسْ فى قَبْرى وَحْشَتى، وَ اجْعَلْ لى عِنْدَكَ عَهْداً يَوْمَ أَلْقاكَ مَنْشُوراً.
- خداوندا، اى پديد آورندهى آسمانها و زمين، اى آگاه به نهان و آشكار، اى خداوند رحمت گستر [بر همگان] و مهربان [به رحمت ويژه بر مؤمنان]، من به راستى در دار دنيا با تو عهد مىبندم و گواهى مىدهم كه معبودى جز تو نيست، كه يگانهاى و شريكى براى تو نيست، و حضرت محمّد(صلى الله على و آله و سلم) بنده و فرستادهى توست و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و تمام اهل قبور را برمىانگيزانى، و حساب كشى و بهشت و تمام نعمتهايى كه خداوند در آن وعده داده از جمله خوراكى و پوشاك [يا: خوردنىها و پوشيدنىها] و ازدواج، و آتش [جهنّم ]حقّ است، و بىگمان دين به همان صورتى است كه توصيف فرمودهاى، و اسلام به همان صورتى است كه تشريع نمودهاى، و گفتار به همان است كه فرمودهاى، و قرآن همان گونه است كه فرو فرستادهاى، و تو خداوند حقِّ آشكار هستى.
و همانا من با تو در دار دنيا عهد و پيمان مىبندم كه به پروردگارى تو و به دين [حقّ ]بودن اسلام، و به پيامبرى حضرت محمّد(صلى الله على و آله و سلم)، و به امامت حضرت علىّ [و يازده تن از فرزندان و نسل او]، و به كتاب آسمانى بودن قرآن، [و قبله بودن كعبه]، و به امامت اهل بيت پيامبرت (عليه و عليهم السّلام) راضى و خشنودم.
خدايا، تويى تنها مورد اعتماد من در سختى، و اميدم در هنگام ناراحتى سخت، و توشه و ذخيرهام در امورى [و مشكلاتى] كه بر من فرو مىآيد، و تويى سرپرستم در نعمتم، و معبود من و پدرانم، بر محمّد و آل او درود بفرست، و هيچگاه مرا به اندازهى چشم برهم زدنى به خود وامگذار، و در قبرم اَنيس و مُونس تنهايى من باش، و روزى كه با تو ملاقات مىنمايم، در نزد خود عهد و پيمانى گشوده براى من مقرّر بفرما.
اين همان عهد و پيمان ميّت است كه هنگام وصيّت كردن به امور مورد نيازش آن را مىگويد. و و وصيّت كردن حقّى است بر هر مسلمان.
سپس امام صادق (عليه السلام) فرمود: تصديق اين مطلب، فرمايش خداوند - تبارك و تعالى - در سورهى مريم است آنجا كه مىفرمايد:
لايَمْلِكوُنَ الشَّفاعَةَ، إِلاّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَاللَّهِ عَهْداً.(97)
- آنان نمىتوانند شفاعت نمايند، مگر كسانى كه عهد و پيمانى از نزد خداوند بسيار مهربان گرفته باشند.
و اين همان عهد و پيمان است.
و پيامبر اكرم(صلى الله على و آله و سلم) به علىّ (عليه السلام) فرمود كه: آن را به اهل بيت و شيعيانت بياموز.
بعد امام صادق (عليه السلام) فرمود كه رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم) فرمودند: آن را جبرئيل (عليه السلام) به من تعليم نمود.
نسخهى نوشتارى كه در كنار جريده(98)، همراه ميّت مىگذارند.
پيش از نوشتن آن مىگويى:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمن الرَّحيمِ، أَشْهَدُ أَنْ لاإلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ - صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ - وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ أَنَّ النّارَ حَقٌّ، وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لارَيْبَ فيها، وَ أنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ.
- به نام خداوند رحمت گسترِ مهربان، گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند يگانه نيست، و شريكى براى او وجود ندارد، و گواهى مىدهم كه حضرت محمّد - صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم - بنده و فرستاده اوست، و بهشت و آتش جهنّم حقّ است، و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و خداوند تمام اهل قبور را برمىانگيزاند.
سپس مىنويسى:
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ. شَهِدَ الشُّهُودُ الْمُسَمَّوْنَ فى هذَا الْكِتابِ أَنَّ أَخاهُمْ فِى اللَّهِ - عَزَّوَجَلَّ - فُلانَ بْنَ فُلانٍ، وَ يَذْكُرُ اسْمَ الرَّجُلِ وَ اسْمَ أَبيهِ - أَشْهَدَهُمْ وَ اسْتَوْدَعَهُمْ وَ أَقَرَّ عِنْدَهُمْ أَنَّهُ يَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً(صلى الله على و آله و سلم) عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، وَ أَنَّهُ مُقِرٌّ بِجَميعِ الاَْنْبِيآءِ وَ الرُّسُلِ، وَ أَنَّ عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّهِ وَ إِمامُهُ، وَ أَنَّ الاْئِمَّةَ مِنْ وُلْدِهِ أَئِمّتُهُ، وَ أَنَّ أَوَّلَهُمُ الْحَسَنُ، وَالْحُسَيْنُ وَ عَلِىُّ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِىٍّ وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ وَ عَلِىُّ بْنُ مُوسى وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِىٍّ وَ عَلِىَّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِىٍّ وَ الْقآئِمُ الْحُجَّةُ، وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ، وَ النّارَ حَقٌّ، وَ السّاعَةَ آتِيَةٌ لارِيْبَ فيها، وَ أنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً(صلى الله على و آله و سلم) رَسُولُ اللَّهِ [جآءَ بِالْحَقِّ، وَ أَنَّ عَلِيّاً وَلِىُّ اللَّهِ وَ الْخَليفْةُ مِنْ بَعْدِ رَسُولِ اللَّهِ(صلى الله على و آله وسلم)]0 وَ مُسْتَخْلِفُهُ فى أُمَّتِهِ، مُؤَدِيّاً لاَِمْرِ رَبِّهِ - تَبارَكَ وَ تَعالى - وَ أَنَّ فاطِمَةَ بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ وَ ابْنَيْهَا الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ، إِبْنا رَسُولِ اللَّهِ وَ سِبْطاهُ وَ إمامَا الْهُدى وَ قآئِدَا الرَّحْمَةِ، وَ أَنَّ عَلِيِّاً وَ مُحَمَّداً وَ جَعْفَراً وَ مُوسى وَ عَلِيِّاً وَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً وَ حَسَناً وَ الْحُجَّةَ - أَئِمَّةٌ وَقادَةٌ وَ دُعاةٌ إِلىَ اللَّهِ [جَلَّ وَعَلا] وَ حُجَجُهُ عَلى عِبادِهِ.
- به نام خداوند رحمت گستر مهربان، شاهدانى كه در اين نوشته نام برده شدهاند گواهى مىدهند كه برادرشان در راه خداوند - عزّوجلّ - فلانى پسر فلانى - و اسم او و نام پدرش را ذكر مىكند - آنان را گواه گرفت و به آنان سپرد، و در نزد آنان اقرار نمود كه شهادت مىدهد كه: معبودى جز خداوند يگانه نيست و شريكى براى او وجود ندارد، و حضرت محمّد(صلى الله على و آله و سلم) بنده و فرستاده خداست، و به تمام پيامبران و فرستادگان اقرار مىنمايد، و اينكه علىّ ولىّ خدا و امام اوست، و امامانى كه از فرزندان علىّ هستند امامان او، و نخستين آنان حسن، [و سپس ]حسين و علىّ بن الحسين و محمّد بن علىّ، و جعفر بن محمّد و موسى بن جعفر و علىّ بن موسى و محمّد بن علىّ و علىّ بن محمّد و حسن بن علىّ و قائم حجّت مىباشند، و اينكه بهشت و آتش جهنّم حقّ است، و قيامت خواهد آمد و شكّى در آن نيست، و خداوند تمام اهل قبور را برمىانگيزاند، و اينكه حضرت محمّد(صلى الله على و آله و سلم) رسول خدا است كه [دين و حقِّ آورد و اينكه علىّ، ولىّ خدا و خليفه بلافصل بعد از رسول خدا (صلى الله على و آله و سلم) ]و جانشين او در ميان أمّتش بود، در حالى كه دستورات پروردگارش - تبارك و تعالى - را ادا نمود، و اينكه حضرت فاطمه دختر رسول خدا، و پسرانش حسن و حسين، دو پسر رسول خدا و نوادگان او و امامان هدايتگر، و راهبران رحمت هستند، و حضرت علىّ و محمّد و جعفر و موسى و علىّ و محمّد و علىّ و حسن و حضرت حجّت، امامان و راهبران و دعوت كنندگان به سوى خداوند [جلّ و علا] و حجّتهاى او بر بندگانش مىباشند.
سپس به شهود خطاب كرده و مىگويد: اى فلانى و اى فلانى كه در اين نوشته نامبرده شدهايد، اين شهادت را در نزد خود براى ما ثابت نگاه داريد، تا اينكه آن را نزد حوض [كوثر] به من باز دهيد.
سپس شهود مىگويند: اى فلانى،
نَسْتَوْدِعُكَ [اللّهَ] وَالشَّهادَةَ وَالاِْقْرارَ وَ الاِْخآءَ، وَ مَوْعُودُهُ عِنْدَ رَسوُلِ اللَّهِ(صلى الله على و آله و سلم)، وَ نَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلامَ [وَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ بَرَكاتِهِ].
- تو و اين گواهى و اقرار و برادرى [ميان يكديگر] را [به خدا ]مىسپاريم. و وعدهى ما در نزد رسول خدا (صلى الله على و آله و سلم). و بر تو سلام [و رحمت و بركات الهى] مىفرستيم.
بعد نامه و نوشته را پيچيده و با مُهر شهود و ميّت مُهر كرده و همراه با جريده در سمت راست ميّت قرار مىدهند.
و البتّه اين نوشتار و نامه با كافور و چوب مخصوص كه خوشبو نباشد، نوشته مىشود. ان شاء اللَّه. و توفيق تنها از اوست، و خداوند بر سرورمان حضرت محمّد پيامبر اَكرم و خاندان برگزيده و نيكوكارش درود فرستد و [آنان را] سلامت و مصون و محفوظ بدارد.
وظايف ديگران نسبت به محتضر
شايسته است كه وقتى مرگ انسان فرا رسيد، زير پاهايش رو به قبله قرار داده شود و يا خودش قرار بدهد، و كسى در نزد او قرآن بخواند - و دو سوره يس والصّافات بيشتر از همه سورههاى قرآن مورد تأكيد است -، و نيز به ذكر خداوند متعال مشغول گشته، و شهادَتَيْن و اقرار به يكايك ائمّه [(عليهمالسلام)] را به ترتيب، و نيز كلمات فرج را به ميّت تلقين كند. و كلمات فرج عبارتند از:
لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ الْحَليمَ الْكَريمُ، لاإِلهُ إِلاَّ اللَّهُ الْعَلِىُّ الْعَظيمَ، سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمواتَ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاَْرْضينَ السَّبْعِ وَ ما فيهِنَّ وَ مابَيْنَهُنَّ وَ ما تَحْتَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ، وَ الْحَمْدُللَّهِِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَالصَّلاةُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَيِّبينَ.
معبودى جز خداوند بردبار بزرگوار نيست، معبودى جز خداوند بلند مرتبهى بزرگ نيست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار آسمانها و زمينهاى هفتگانه و تمام آنچه در آنها و در ميان آنها و در زير آنها وجود دارد، و پروردگار عرش بزرگ مىباشد. و سپاس خدايى را كه پروردگار عالميان است. و درود و رحمت [ويژهى خداوند] بر حضرت محمّد و خاندان پاك او باد.
و نيز شخص جنب و زن حايض در نزد محتضر حاضر نشوند.
بعد قطعات كفن و كافور و ديگر چيزهايى را كه براى غسل دادن ميّت نياز است، از پاكيزهترين و بىشبههترين وجهى كه مقدور است برداشته مىشود. البتّه مستحبّ است كه خود انسان در حال حيات خويش آنها را فراهم و آماده كند، تا بعد از وفاتش در تكميل آن كوتاهى نشود.
ذكر تفصيلى مطالب گذشته
اينك مطالب گذشته را به صورت مشروح ذكر مىكنيم:
گزينش كفن نيكو و گرانبها براى ميّت
مستحبّ است كه كفن از پارچهى سفيد و گران قيمت و زيبا باشد، زيرا در روايت آمده كه: 1 - مردم در روز تغابُن(99) به كفنهايشان افتخار نموده و مىبالند.
2 - و نيز امام صادق (عليه السلام) فرمود: در انتخاب كفنهاى نيكو براى خود بسيار بكوشيد، زيرا در روز قيامت با آنها برانگيخته مىشويد.
3 - از طريق اهل تسنّن آمده كه رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم) فرمود: بهترين جامههاى شما، جامهى سفيد است، پس خوبان و برگزيدگانتان آن را بپوشد، و مردگانتان را در آن كفن نماييد، كه آن از بهترين جامههاى شماست.
بر اين پايه، اين مطلب از طريق فَريقَيْن (شيعه و سنّى) روايت شده است.
4 - امام صادق (عليه السلام) فرمود: كفنهاى مردگانتان را از جنس خوب برگزينيد، كه آنها زينت و آرايش مردگانتان مىباشد.
5 - امام صادق (عليه السلام) فرمود: پدر بزرگوارم (عليه السلام) هنگام مرگ به من وصيّت نمود و فرمود: اى جعفر، مرا در جامهاى كه چنين و چنان باشد و كفنى كه اين خصوصيّات را داشته باشد كفن كن، زيرا مردگان در روز قيامت به كفنهايشان مباهات مىكنند. (دنبالهى روايت ملاحظه شود)
بنابراين، اگر نبود جز اينكه كفن، لباسى است كه بنده به اميد سلامتى دنيا و سعادتمندى در آخرت، با به تن كردن آن در محضر مولايش حاضر مىشود، و هر بندهاى هنگام شرفياب شدن به حضور آقايش خود را آراسته مىكند، سزاوار بود كه انسان نيز خود را براى حضور در محضر آقايى كه اميدوار است او را از تمام مهالك نجات بخشد، بيآرايد. و حال آنكه كفن عزيزترين و [يا: با جلالتترين] و لذّت بخشترين و گرانبهاترين [يا: و والاترين] و برترين و فرازندهترين جامه است.
استحباب تهيّه كفن از لباس احرام
مستحبّ است كفن از جامهاى باشد كه انسان در آن براى حجّ احرام بسته، زيرا در روايت آمده كه امام صادق (عليه السلام) فرمود: پيامبر اكرم(صلى الله على و آله و سلم) در دو پارچهى يَمَنى، يعنى، يك عِبْرى، و يك ظَفارى(100) احرام بستند، و ايشان را در همان دو كفن كردند.
من نيز با به تن كردن دو حوله از جنس پنبهى سفيد احرام نموده، و در موقف عرفات وقوف نمودم، كه آن روز جمعه بود، و اين وقوف از هنگام وقوف در عرفات، بعد از نماز ظهر و عصر تا بعد از غروب آفتاب، بر اساس آنچه كه جُود خداوند مالك و مهربان به ما آگاهانيد همراه با مناجات براى ما مهيّا و فراهم بود، پس وقتى در آن حجّ به جا آورده و به پايان بردم، به منظور ايجاد رابطه (همچون رابطه حسبى و سببى) و توسّل جستن به رحمت خداوند مالك و مهربانتر و گرامىتر، آن دو را بر كعبهى شريفه و اركان بلند مرتبه و استوار آن و بر حجر الاَسْود مكرّم گستردانيده و پهن كردم.
سپس وقتى به مدينة النبىّ (صلى الله على و آله و سلم) رسيدم، باز به منظور ايجاد رابطه (حسبى و سببى) و توسّل جستن به شفاعت آن مولى و جدّم كه بر تمام پيامبران مقدّم است و نيز براى آنكه به واسطهى آن بزرگوار و از خود آن بزرگوار به منتهاى آرزوى خويش نايل گردم، باز پشت و روى آن دو را بر حجرهى مبارك محمّدى (صلى الله على و آله و سلم) پهن كردم، سپس به سوى ائمّهى اطهار (عليهمالسلام) كه در بقيع مدفونند رهسپار شدم، و باز به منظور ايجاد رابطه و توسّل جهت سلامتى از روز بيمناك و رسوا كنندهى قيامت چنين كردم.
و وقتى كه به مشهد مولاىمان اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب (عليه السلام) رسيدم، بار ديگر آن را به منظور ايجاد رابطه (همچون رابطه حسبى و سببى) و براى اينكه به نهايت اميد خود از آن بزرگوار نايل گردم، پشت و روى آن دو را بر ضريح و قبر آن پدر نيكوكارم، كه سيّد و سرور اوصياء است، پهن كردم. سپس در ايّام مصاحبت و زندگى در كربلاى مُعَلّى آن دو را به مشهد مولايمان امام حسين (عليه السلام) بردم و باز به منظور ايجاد رابطه و توسّل به حضرتش جهت رسيدن به آرزويم پشت و روى آنها را بر ضريح و قبر آن بزرگوار پهن كردم، سپس در ضريح و قبر مبارك مولايمان امام كاظم، و مولايمان امام جواد، و در ضريح مولايمان امام هادى، و مولايمان امام حسن عسگرى، و در محلّ غيبت مولايمان امام مهدى - صلوات اللَّه جلّ جلاله عليهم أَجمعين - نيز باز به منظور ايجاد رابطه و توسّل جستن به شفاعت آن بزرگواران و خرسندى خداوندگار در روز جزا، چنين كردم.
بعد آن را به اندازهى قطعههاى كفن بريده و آماده نمودم، و هم اكنون نيز در نزد من است، و بسيار به آن علاقهمندم و اميدوارم كه با آن به محضر مولاى بردبار مهربان نيكوكارم شرفياب، و در دار رضوان و وارد شوم، تا اينكه خداوند - جلّ جلاله - خلعتهايى از محبّت و قرب و پذيرايىاش را به صورتى كه رحمت و جُود او اقتضا دارد به اين بندهاش عطا فرمايد، و به آنچه كه هنگام وارد شدن و نيل به درگاه او مورد نظر و رضاى اوست، مشرّف گرداند. ان شاءاللَّه.
آماده كردن كفن و نگاه كردن به آن
گفته نشود كه: آماده كردن كفن پيش از مرگ، از أئمّه - عليهم افضل الصّلاة و السّلام - روايت نشده است.
زيرا اين مطلب در روايات موجود است، چنانكه مستحبّ است انسان علاوه بر مهيّا كردن كفن پيش از مرگش، در حال زندگانى خويش گاه گاهى به آن نگاه كند.
من نيز گاه گاهى كفن خويش را بيرون مىآورم و نيك بدان مىنگرم، به گونهاى كه گويى مىبينم: مرا در آن پيچيده و در پيشگاه حضرت حقّ قرار دارم و بر خداوند - جلّ جلاله - عرضه نمودهاند.
1 - در كتاب الملحق بتاريخ الطّبرى تاليف احمد بن كامل بن شجرة، در ضمن حوادث سال 310 هجرى قمرى آمده است: هنگام غروب آفتاب روز يكشنبه، دو روز مانده از شوّال، ابو جعفر محمّد بن جرير بن يزيد طبرى فقيه وفات نمود، و ظهر روز دوشنبه فرداى آن روز در خانهاش واقع در رَحَبهى يعقوب(101) ماند، و در سه جامهى حَبَرَه(102) كه خود وى آنها را در حال حياتش تهيّه، و از جنس خوبى برگزيده بود، كفن و در آنها به خوبى پيچيده شد. و سپس به جهت علائم و نشانههاى مخصوص كفن وى، بسيار او را ستوده است.
2 - در جزء دوّم كتاب المعجم الكبير طبرانى، در مسند حُذيفة بن يمان ديدم كه: حُذيفه كسى را فرستاد تا كفنى براى او بخرد، وى كفنى به قيمت سيصد درهم براى او خريد. حُذيفه گفت: من اين را نمىخواهم، بلكه براى من دو ريطه(103) سفيد خشن بخريد، و اين مطلب را به چندين طريق مبسوطتر از اين نيز نقل كرده است.(104)
3 - و نيز در روايتى آمده كه امام صادق (عليه السلام) فرمود: هركس كفنش را در خانهاش داشته باشد، از غافلان نوشته نمىشود؛ و هرگاه كه بدان نگاه كند مأجور خواهد بود.
در حديثى آمده كه مولايمان موسى بن جعفر (عليه السلام) پيش از وفاتش - فرمود: ما اهل بيتى هستيم كه مهريّههاى زنان و هزينه حجّ كسى كه از ما حجّ بجا نياورده، و كفنهاى مردگانمان از اموال پاكيزه و بىشبهه مىباشد، و كفن من نيز در نزد من است.
و روشن است كه مولايمان موسى بن جعفر - صلوات اللّه عليه - بر اساس روايت كه بدان اشاره شد، الگوى ما در آماده كردن كفن است.
4 - همچنين در كتاب دلائل الأئمّه صلوات اللَّه عليهم اخبار و روايات بسيار پيرامون اينكه آن بزرگواران كفن گروهى از شيعيانشان را پيش از مرگشان تهيّه نموده و براى آنان فرستادهاند، نقل شده است.
احكام و آداب
1 - كفن واجب، بر اساس آنچه كه از ظاهر مذهب اهل بيت - عليهم الصّلاة والسّلام - استفاده مىشود سه قطعه است:
الف - لنگ كاملى كه به كمر ميّت بسته مىشود.
ب - پيراهن كامل.
ج - سرتاسريى كه تمام بدن را فرا گرفته و بپوشاند.
2 - مستحبّ است كه يك حبره و بُرد يمنى سرخ يا سفيد، و سرتاسرى ديگر؛ و نيز پارچهاى كه بتوان دو رانِ ميّت را به هم بست، و بر كمر ميّت پيچيد، به آنها افزوده شود
3 - مستحبّ است جهت احتياط بيشتر در آمادگى و سعادتمندى ميّت در پيشگاه الهى، عمامهاى بدان اضافه شود.
4 - مقدار 1313 درهم(105) كافورى كه آتش بدان نخورده باشد تهيّه مىشود، كه قسمتى از اين كافور را براى غسل دوّم از غسلهاى سه گانه ميّت، و قسمتى را بعد از انجام غسلهاى سه گانه بر سجده گاههاى ميّت مىگذارند.
در روايت آمده كه: علّت استحباب و افضليّت 1313 درهم بودن كافور، به خاطر روايتى است كه مىفرمايد: خداوند - جلّ جلاله - چهل درهم كافور هنگام وفات پيامبر اكرم (صلى الله على و آله و سلم) به وى هديّه نمود، و حضرت آن را ميان خود و مولايمان حضرت علىّ و فاطمه (عليهماالسلام) تقسيم نمود. و در نتيجه سهم هر كدام از آن بزرگواران براى مصرف در غسل و حنوط هنگام وفات، 1313 درهم گرديد.
البتّه كافور به مقدار كمتر از اين نيز، كفايت مىكند.
5 - مستحبّ است بر تمام قطعههاى كفن نوشته مىشود كه:
فُلانُ بْنُ فُلانٍ يَشْهَدُ أَنْ لاإِلهَ إِلاَّ اللّهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللّهِ (صلى الله على و آله و سلم)، وَ أنَّ عَلِيّاً أَميرُالْمُؤْمِنينَ والْحَسَنَ و الْحُسيْنَ و عَلِيّاً و مُحَمَّدَاً وَ جَعْفَراً وَ مُوسى وَ عَلِيّاً وَ مُحَمَّداً وَ عَلِيّاً والْحَسَنَ وَالْحُجَّةَ الْمَهْدِىَّ أَئِمَّتُهُ، أَئِمَّةُ هُدىً أَبْرارٌ.
- فلانى پسر فلانى [به جاى اين دو كلمه، نام ميّت و اسم پدر او نوشته مىشود] گواهى مىدهد كه معبودى جز خدا نيست، و حضرت محمّد رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم)، و علىّ اميرالمؤمنين و حسن و حسين و علىّ و محمّد و جعفر و موسى و علىّ و محمّد و علىّ و حسن و حضرت حجّت مهدى (عليهمالسلام) امامان او، پيشوايان هدايتگر و نيك و برگزيدهاند.(106)
احكام و آداب
1 - وقتى بنده كفن خويش را مهيّا نمود، شايسته است كه قبرى را كه در آن دفن مىشود نيز آماده نمايد، و اين كار از امور مهمّ مىباشد، زيرا مشاهده مىشد كسانى كه عهده دار تشييع ميّت به سوى قبر هستند يا غمزده و مشغول به حزن و اندوه هستند، و يا اجير و مزدبگيرند كه تظاهر و تكلّف نموده و به جاى اشتغال به احتياط در تجهيز و اصلاح امور ميّت، سرگرم توجّه زندگان به خود مىشوند.
و گروهى از افراد معتبر بدان عمل نمودهاند. و در روايت نيز آمده، و خود در روايات (چنانكه ذكرش خواهد آمد) ديدهام كه: ابا جعفر محمّد بن سعيد عثمان بن سعيد عمرى در حال حيات خويش قبر خود را درست نمود.
2 - سزاوار است كه قبر به اندازهى تمام قدّ انسان و يا تا استخوانِ ميان شانه و گلوىِ انسان باشد، و در سمت قبلهى آن لَحَد و جايى به اندازهى نشستن انسان باشد؛ زيرا قبر منزل خلوت و تنهايى است، و بر حسب عمل به اوامر خداوند - جلّ جلاله - كه موجب قرب و نزديكى به خشنوديهاى الهى مىشود، وسعت پيدا مىكند.
من نيز به جوار جدّ و مولايم علىّ بن ابى طالب (عليه السلام) شرفياب شدم و به كسى دستور دادم كه قبرى را كه خود در آن مكان شريف برگزيده بودم، بكَنَد، در حالى كه مقصودم از اين كار آن بود كه به عنوان مهمان و پناهنده و وارد بر آن بزرگوار شده، و از او درخواست و آرزو نموده، و به تمام آنچه كه خلايق بدان توسّل مىنمايند، توسّل بجويم. و آن را در زير پاهاى پدر و مادرم - رضوان اللَّه جلّ جلاله عليهما - قرار دادم، زيرا ديدم كه خداوند - جلّ جلاله - به من امر فرموده كه نسبت به آن دو تواضع و فروتنى داشته باشم، و سفارش فرموده كه به ايشان نيكى و احسان نمايم، لذا خواستم تا زمانى كه در قبر هستم، سرم در زير پاهاى آن دو باشد.
گفته نشود كه: مگر كسى از عارفان پيش از مرگ، قبر خويش را آماده نموده است؟ زيرا اين مطلب در بسيارى از روايات آمده است، از آن جمله:
1 - جدّ نيكبختم ابو جعفر طوسى - رضوان اللَّه عليه - و غير ايشان در كتاب الغيبة روايت نموده كه ابو الحسن علىّ بن احمد دلاّل قمّى مىگويد: كه بر ابى جعفر محمّد بن عثمان، يعنى وكيل مولايمان حضرت مهدى (عليه السلام) وارد شدم تا بر او سلام كنم، ديدم كه در پيش روى او چوب ساجه(107) و پارچهى كفنى قرار دارد كه آيههايى از قرآن و نامهاى ائمّه (عليهمالسلام) را بر كنارههاى آن مىنويسد. پرسيدم: اى سرور من، اين چوب چيست؟ فرمود: اين براى قبر من است، و مرا در قبر بر روى آن مىگذارند، (يا فرمود: مرا به آن تكيه مىدهند.) و من اينك نوشتن آن را به پايان بردم، هر روز به داخل قبر مىروم و بخشهايى از قرآن را در آنجا قرائت مىكنم و بيرون مىآيم. [راوى مىگويد:] و گمان مىكنم كه ابو الحسن علىّ بن احمد دلاّل قمّى گفت: وكيل حضرت (عليه السلام) دست مرا گرفت و آن قبر را به من نشان داد و گفت: هنگامى كه فلان روز از فلان ماه از فلان سال شد، من به سوى خداوند متعال رحلت مىكنم، و در آنجا دفن مىشوم. و اين چوب در آنجا خواهد بود.
وقتى از نزد وى بيرون آمدم، مطلبى را كه ذكر فرموده بود ثبت نمودم، و همواره چشم به راه آن بودم، چيزى نگذشت تا اينكه ابو جعفر بيمار شد و درست در همان روز و ماه و سالى كه ذكر نموده بود رحلت كرده و در همانجا به خاك سپرده شد.(108)
2 - در جزء چهارم كتاب استيعاب آمدم كه سفيان بن حرث بن عبدالمطلب سه روز پيش از مرگش قبر خويش را كَند، و وى برادر رضاعى رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم) بود.
3 - در جزء هفتم كتاب طبقات آمده كه ابوسفيان بن حرث بن عبدالمطلب در حال حيات خويش قبرى براى خود كند.(109)
گذاشتن نگين انگشتر عقيق در دهان ميّت
همچنين جدّم ورّام بن ابى فراس - قدّس اللّه روحه - كسى كه به كار او اقتدا مىشود - وصيّت نموده بود كه بعد از وفاتش نگين انگشتر عقيقى را كه نامهاى ائمّه - صلوات اللّه عليهم - بر آن حك شده باشد، در دهانش بگذارند. لذا من نيز روى نگين عقيقى نگاشتم:
أَللَّهُ رَبّى، وَ مُحَمَّدٌ نَبِيّى، وَعَلِىٌّ إِمامى و پس از نوشتن نام ائمّه (عليهمالسلام) تا آخر، نوشتم:أَئِمَّتى وَ وَسيلَتى و وصيّت نمودم كه آن را بعد از مرگ در دهانم بگذارند، تا هنگام سؤالِ قبر، پاسخِ دو فرشته اى كه در قبر از انسان سؤال مىكنند گردد. ان شاء اللّه.
و در كتاب ربيعُ الابرار زمخشرى در باب اللّباس والحلى ديدم كه از بعضى نقل كرده كه وى كلمهى شهادت أَشْهَدُ أَنْ لاإِلهَ إِلاَّ اللَّهُ را بر نگينى نوشته و وصيّت كرده بود كه بعد از مرگ در دهانش بگذارند.(110)
لزوم شادمان بودن نسبت به ملاقات با پروردگار در حال مرگ
هنگامى كه انسان تمام امور مهمّ مربوط به خود را مهيّا نموده و از چيزهايى كه به مصلحت حال حيات و بعد از مرگش مىباشد آسوده گرديد، و فرستادهى پروردگار عالَميان و فرشتهى مرگ براى انتقال دادن او از دنيا حاضر شد، شايسته است كه خوشحال بوده و نسبت به اين حالت شادمان باشد؛ زيرا هركس ملاقات با خداوند را دوست بدارد، خدا نيز ملاقات با او را دوست خواهد داشت، و هركس ملاقات با خدا را امر ناپسندى بداند، خداوند نيز از ملاقات با او بدش مىآيد.
بنابراين، انسان نبايد گول سخن كسانى را بخورد كه مىگويند: ما از مرگ بدمان مىآيد، به خاطر اينكه اگر در دنيا باقى بمانيم، اعمال شايسته بيشترى انجام خواهيم داد.
زيرا اگر مقصودمان از كراهت داشتن از مرگ و انتقال به عالم آخرت اين باشد، خود همين شادمانى از ملاقات خداوند از صالحترين و پسنديدهترين اعمال مىباشد. و خرد عقل حكم مىكند كه امر خداوند - جلّ جلاله - را كه بر زبان فرشتهى مرگ جارى مىشود آن امتثال نموده، و آن را با پذيرش دريافت كنيم، و با خداوند - جلّ جلاله - ستيزه ننموده، و تدبير و گزينش خويش را بهتر از تدبير او نبينيم؛ زيرا بنده نبايد در هيچ امرى - چه خُرد و چه كلان - با مولاى خود معارضه و ستيزه نمايد.
و نيز هرگز فريفتهى سخن كسانى مشو كه مىگويند: ما از آن جهت از مرگ بدمان مىآيد، كه مرتكب گناهان شدهايم، و دوست داريم كه بمانيم و پيش از مرگ آنها را اصلاح كنيم.
زيرا اين سخن از فريبهاى شيطانى است، وگرنه اى كسى كه در وقت امكان و توان اصلاح اعمال را از مرگ بدت مىآيد، هم اينك هر چه در توان دارى و از آن عاجز نيستى اصلاح نما، كه خداوند - جلّ جلاله - عذر تو را پذيرفته و توبهات را مورد قبول قرار مىدهد، و با كراهت داشتن از پذيرش انتقال به آخرت، ميان مخالفت نمودن اوّل و آخر با او - جلّ جلاله - جمع مكن.
و همچنين مبادا گفتار كسانى تو را بفريبد كه مىگويند: ما آخرت خود را ويران كرده و دنيا را آباد نمودهايم، لذا بدمان مىآيد كه از آبادانى به ويرانه منتقل شويم.
زيرا اينها همه از اشتباهاتى است كه براى عاقلان پيش مىآيد، وگرنه، اى كسى كه نسبت به مرگ ناخشنودى، هم اينك توان آن را دارى كه با توبه كردن و پشيمانى از اعمال بد خويش از خطر روز قيامت سالم مانده، و جايگاه اقامتت را آباد كنى. و مبادا از غافلان پيروى نمايى، زيرا سرور فرستادگان (صلى الله على و آله و سلم) بر ادّعاى يهود خرده گرفته و به آنان خطاب فرموده است كه:
فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ، إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ.(111)
- پس اگر راست مىگوييد، مرگ را آرزو كنيد.
شما نيز اى مسلمانان غافل، اگر از مرگ بدتان مىآيد، سؤال رسول گرامى - صلوات اللّه عليه و آله - به شما برگشته، و مغلوب احتجاجى كه بر دشمنان دين نموده، مىباشيد.
اعمال وقت احتضار
اينك امورى كه سزاوار است در حال احتضار بدان عمل شود، ذكر مىكنيم:
1 - واجب است - به كيفيّتى كه گذشت - ميّت رو به قبله شود، و شايد مقصود از آن اين باشد كه: خداوندا، همه درها را ترك نموده و با حالت ذلّت بندگى و دلشكستگى از اسباب دنيوى دل بريده، و تنها به سوى تو متوجّه شدهام.
2 - مستحبّ است زود دستهاى ميّت را از سمت راست و چپ دراز نموده و دو طرف بدنش كشيده شود. شايد معناى آن اين باشد كه پروردگارا، من تسليم توام و خويشتن را با دست و وجود خود در پيشگاه تو انداختم.
3 - مستحبّ است در نزد او قرآن خوانده شود، و دو سورهى يس و صافّات فضيلت بيشترى از ديگر سورهها دارند.
4 - چنانكه پيش از اين ذكر كرديم مستحبّ است در نزد محتضر كلمات فرج گفته شود، و كم عبارتند از:
لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ الْحَليمُ الْكَريمُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ الْعَلِىُّ الْعَظيمُ، سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاَْرضينَ السَّبْعِ وَ مافيهِنَّ وَ ما بَيْنَهُنَّ وَ ما تَحْتَهُنَّ، وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظيمِ. وَالْحَمْدُللَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَالصَّلاةُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ [الطّاهِرينَ].
- معبودى جز خداوند بردبار بزرگوار نيست، معبودى جز خداوند بلند مرتبهى بزرگ نيست، پاك و منزّه است خداوندى كه پروردگار آسمانها و زمينهاى هفتگانه و تمام آنچه در آنها و در ميان آنها و در زير آنها وجود دارد و پروردگار عرش بزرگ مىباشد. و سپاس خدايى را كه پروردگار عالميان است. و درود و رحمت [ويژهى خداوند] بر حضرت محمّد و خاندان پاك [و پاكيزهى ]او باد.
5 - از امور مهمّ در اين هنگام آن است كه شهادت بر يگانگى خداوند - جلّ جلاله و رسالت حضرت محمّد(صلى الله على و آله و سلم) و امامت و سرورى ائمّهى(عليهمالسلام) اهل بيت معصوم او را كه محتضر بدان اقرار مىنمود، به يادش آورده و به او تلقين كنند.
6 - بهتر است كسى كه در حضور محتضر است بكوشد كه دنيا را در نزد او كوچك جلوه داده، و از دار فنا متنفّر و بيزارش نموده، و آرزو و اميدش را به رحمت خداوند - جلّ جلاله - بيشتر و بدان متمايل كند، و گمانش را به خداوند - جلّ جلاله - نيكو، و او را مشتاق ملاقات با او گرداند، تا محتضر در اين حالت به جاى اشتغال به خداوند - جلّ جلاله - به دار فنا و نيستى مشغول نشده، و روحش با حالت لغزش و كوتاهى و سوء تدبير و با حالتى كه تمام عذرها [يا: تدبيرهاى خود] را پايان يافته مىبيند از دنيا خارج نشود.
7 - هنگام سكرات و بىهوشيهاى مرگ، سخن گفتن و هر امر ديگرى كه موجب مىشود ميّت به آن مشغول مىگردد كم كنند.
8 - اگر شخص عارفى نزد مختصر است حاضر است بكوشد كه دل و عقل در تمام حركات و سكنات، به خداوند - جلّ جلاله - توجّه داشته باشد.
احكام مربوط به لحظات بعد از مرگ
و هنگامى كه ميّت به وعدهى خويش وفا نموده و به ملاقات پروردگارش - جلّ جلاله و تقدّس كماله - نايل گرديد،
1 - اگر دهانش بسته نبود با پارچهاى آن را از زير چانه به سرش مىبندند، براى اينكه هنگام غسل دادن باز نباشد، و ديگر اينكه: اين كار تعظيم ميّت مؤمن است، و اكرام و ميّت به هر طريق ممكن از جمله توفيقات الهى به بنده مىباشد.
2 - اگر چشمانش باز بود آنها را ببندند.
3 - اگر دستها و زانوهايش دراز كشيده نبود، آنها را دراز مىكنند.
4 - روى ميّت را پوشانده و از سر و صورت او محافظت كنند.
5 - در انتقال دادن او به سوى مولايش تعجيل مىكنند.
6 - شخص صالح و عارف و مورد اطمينان و خدا ترسى را براى غسل دادنش برگزينند.
7 - به اندازهاى كه براى غسل دادن او كفايت كند، آب آماده كنند.
چگونگى غسل دادن مردگان
1 - اگر ميّت در همانجايى كه فوت نموده غسل داده شود، كه هيچ، و گرنه به آرامى و با احترام او را به جايگاه غسل دادنش انتقال دهند.
2 - چالهى مخصوصى براى اينكه آب غسل در آن جارى شود مهيّا كنند، زيرا مكروه است كه آب غسل به چاه آشغال يا چاه توالت جارى شود، لذا حدّ و مرزى كه صاحب شريعت، و تدبيرى كه خداوند مالك لطيف مقرّر فرموده رعايت شود.
3 - لباس ميّت را با مهربانى و نهايت احترام و با احساس اينكه اين كار زينت ميّت است از بدنش درآورند، و اگر ممكن نبود، به آرامى و بدون عجله بشكافند؛ كه خداوند - جلّ جلاله - خود نگاهبان و وكيل ميّت است و بر اين حالت آگاهى و اشراف دارد.
4 - پيش از اينكه عورتش نمايان شود آن را بپوشانند، و تا حاضران نيز از اين مصيبت كه غير قابل توصيف است، عبرت گيرند.
5 - غسل دهنده در سمت راست ميّت ايستاده و در دل نيّت كند كه اين ميّت را به صورت واجب و براى خدا - جلّ جلاله - غسل مىدهم.
6 - در حال غسل دادن ميّت أَلْعَفْو، أَلْعَفْو گفته و بر او ترحّم نمايد، و در انجام هر امرى كه به حال ميّت سودمند است كوشش كند.
زيرا در روايتى آمده كه امام صادق - صلوات اللّه عليه - فرمود: هر مؤمنى كه، ميّتِ مؤمنى را غسل داده و هنگام غسل دادن او بگويد:
رَبِّ، عَفْوَكَ، عَفْوَكَ.(112):
(پروردگارا، عفو تو، عفو تو را تقاضا مىكنم.)،
خداوند او را عفو مىفرمايد.
و نيز در حديثى آمده كه امام باقر (عليه السلام) فرمود: هر مؤمنى مؤمنى را غسل داده و هنگام برگرداندن ميّت از سويى به سوى ديگر بگويد:
أَلّلهُمَّ، هذا بَدَنُ عَبْدِكَ الْمُؤْمِنِ، وَ قَدْ أَخْرَجْتَ رُوحَهُ مِنْهُ، وَ فَرَّقْتَ بَيْنَهُما، فَعَفْوَكَ عَفْوَكَ:
(خداوندا، اين بدن بندهى مؤمن توست كه روحش از آن بيرون آورده، و ميان آن دو جدايى افكندى، پس عفو تو، عفو تو را براى او تقاضا داريم.)، خداوند، گناهان يك سال او بجز گناهان كبيره - را مىآمرزد.
7 - پيش از غسل دادن ابتدا سه بار دستهاى ميّت را مىشويند.
8 - به آرامى بر شكم ميّت دست بكشد.
9 - مخرج غايط او را سه بار با اُشْنانِ(113) ساييده شتشو دهند.
10 - به آرامى و وقار و با توجّه به خداوندى كه از باطن انسانها آگاه و مطّلع است، سر ميّت تا بيخ گردن او را سه بار با آب مخلوط به سدر غسل دهند، سپس باز سه بار سمت راست بدن وى را از بالاى شانه تا پايين پا با آب سدر غسل دهند، سپس به آرامى و ملاطفت و مهربانى و عنايت و عطوفت بر نيّت، او را بر سمت راست بدنش برگردانده و سمت چپ بدن وى را سه مرتبه به همين صورت از بالاى شانه تا پايين پا با آب سدر غسل دهند.
11 - در تمام اين حركتها بايد عورت ميّت پوشيده باشد.
12 - هنگامى كه غسل با آب سدر را به پايان رسيد، چشم از عورت ميّت برگردانده و پارچهاى را كه هنگام غسل دادن بر روى ميّت گذاشته بود برداشته و شستشو دهند، و نيز قسمتى از بدن ميّت را كه زير پارچه بود، تطهير نموده و باز همان پارچه و يا پارچهى پاكيزه ديگرى را به جاى آن بگذارند.
13 - ميّت را به صورتى كه يادآور شديم، با احترام و تعظيم بر پشت برگردانده و دست بر شكمش كشيده و سر و سمت راست و چپ بدن او را به همان ترتيب كه شرح داديم با آب مخلوط به كافور غسل دهند. و در برگرداندن ميّت از طرفى به طرف ديگر و ترتيب غسل به كيفيّتى كه توضيح داديم عمل نمايند.
14 - بار آخر، ميّت را با آب خالص - كه با سدر و كافور مخلوط نباشد و چيز ديگرى بدان اضافه نشده باشد - غسل دهند، و چنانكه يادآور شديم ابتدا سر و بعد سمت راست و بعد سمت چپ را به كيفيّتى كه توضيح داديم، غسل دهند.
15 - اگر غسل دهنده عيبى در بدن ميّت بايد ديد كتمان نمايد، زيرا در حديث آمده كه امام صادق (عليه السلام) فرمود: هركس، مؤمن ميّتى را غسل دهد و امانت را دربارهى وى ادا نمايد، آمرزيده مىشود. عرض شد: چگونه امانت را دربارهى وى اَدا نمايد؟ فرمود: هر عيبى از ميّت ديد به ديگرى خبر ندهد.
و هرگاه از تمام امورى كه يادآور شديم، فراغت پيدا كردند، شروع كنند شروع به كفن كردن ميّت.
چگونگى كفن كردن ميّت
1 - ابتدا دو چوب تر و سبز را - كه مقدارش به اندازهى استخوان بازو باشد - آماده مىنمايند. و بهتر است كه آن دو از چوب سبز درخت خرما باشد.(114) و عباراتى را كه بر قطعههاى كفن نوشته مىشود بر آن دو مىنويسند؛(115) زيرا اين دو چوب تا زمانى كه تر هستند موجب مىشوند كه ميّت از عذاب قبر مصون و محفوظ بماند، و مستحبّ هستند.
2 - تابوت يا هر چيز ديگر را كه قرار است به حسب نياز، ميّت را روى آن گذاشته و حمل نمايند، آماده مىكنند.
3 - سپس شروع به كفن كردن نموده و پارچهاى را كه خامسه(116) ناميده مىشود، باز نموده و مقدارى پنبه در آن گذاشته، و مقدارى ذريره كه به نام قمحه معروف است(117)، بر آن پاشيده و با آن عورت (جلو و عقب) ميّت را پوشانده و رانهاى ميّت را محكم مىبندند. البتّه همهى اين امور را با احترام و مهربانى بر ميّت انجام مىدهند.
4 - وقتى از پيچيدن خامسه فراغت پيدا كردند، بر سجده گاههاى هفتگانهى(118) ميّت كافور مىگذارند، و باقيماندهى كافور را بر سينهاش قرار مىدهند. و بايد در تعظيم و اصلاح امر ميّت، تقواى خدا - جلّ جلاله - را مراعات كنند.
5 - سپس لنگ را از ناف تا هر جايى كه عرض آن برسد، به كمر ميّت مىبندند.
6 - پيراهن را به او مىپوشانند، و بايد كه پيراهن از پشت و جلو دراز باشد به اندازهاى كه از گامهاى ميّت زياده بيايد.
7 - چوبترِ راست را در سمت راست بدن ميّت بين پيراهن و بدن، متّصل به پوست بدن ميّت، و چوب ديگر را در سمت چپ بدن او، ما بين پيراهن و سرتاسرى قرار مىدهند.
8 - سپس در داخل دهان و گوشهاى ميّت پنبه و يا هرچه كه نياز باشد مىگذارند.
9 - عمامه بر سر او مىبندند، و براى عمامه حَنَك قرار مىدهند، به اين صورت كه: مقدارى از گوشهى عمامه را بر سينه ميّت گذارده و بعد عمامه را بر سرش مىبندند، و در آخر نيز مقدارى از گوشهى ديگر عمامه را بر سينه ميّت قرار مىدهند.
10 - حبره و بُرد يَمَنى(119) و يا هر پارچهى ديگر به جاى آن را باز نموده و بعد سرتاسرى را باز كرده و پنبه بر آن قرار مىدهند، و به طور كامل ذريره بر آن مىپاشند، و سپس با مهربانى بر ميّت، او را در سرتاسرى و حبره به آرامى مىپيچند. و دوسر آن را از طرف سر ميّت و از سمت پاهايش مىبندند.
11 - ميّت را در تابوت يا چيز ديگرى كه بتوان ميّت را روى آن حمل نمود، گذاشته و به سوى جايگاهى كه نماز ميّت مىخوانند انتقال مىدهند.
12 - برترين تشييع كنندگان كسى است كه در پشت سر و در دو سوىِ تابوت باشد نه جلوى آن؛ زيرا تشييع كننده، تابع و پيرو است و لذا صلاح نيست كه در پيشاپيش ميّت قرار بگيرد.
13 - مستحبّ است كه تشييع كنندگان جنازه را تربيع كنند، به اين ترتيب كه: ابتدا سمت راست جنازه، و بعد پاى راست، و سپس پاى چپ، و بعد شانهى چپ را گرفته و بدين ترتيب در پشت و دو سوى جنازه دور زده و او را از هر چهار سو
كيفيّت نماز ميّت
روش گروهى از اصحاب و نويسندگان ما اماميّه در فقه اين است كه بحث اين نماز را به تأخير انداخته و در كتاب الصّلاة مىآورند، ولى به نظر من ذكر آن در اينجا نزديكتر به صواب است، زيرا نماز ميّت مانند نمازهاى ديگر نيست، نه طهارت در آن واجب است و نه قرائت و نه شرطهاى ديگر نماز كه مناجات با پروردگار است. و ديگر اينكه: دوست دارم كه اگر كسى به اين كتاب دسترسى پيدا كرد و نظرش به آن افتاد، بحث نماز ميّت را در اين باب باز جويد، و نيازى نداشته باشد كه آن را از جاى دور دست جستجو كند، لذا شايد درستتر آن باشد كه اين بحث در همينجا مطرح شود، اينك احكام نماز ميّت:
1 - نماز ميّت واجب كفايى است، يعنى اگر برخى از مكلّفين كه اين نماز بر آنان واجب است، آن را انجام دادند، از ديگران ساقط مىگردد.
2 - نماز ميّت بر هر ميّت مؤمن و شيعه و هركس كه به حُكمِ مؤمن است و شش سال سنّ دارد واجب است، و مقدّم از همه مكلّفين در انجام اين نماز، فرد مذكّرى است كه نسبت به ميراث و اموال باقى ماندهى از ميّت از همه مقدّمتر باشد. البتّه شوهر در نماز خواندن بر همسرش حتّى از ولىّ زن نيز مقدّمتر است.
3 - در هر وقت از شبانه روز مىشود بر ميّت نماز خواند، مگر اينكه وقت يكى از نمازهاى واجب يا واجب ديگرى كه وقتش تنگ شده باشد، در اين صورت ابتدا آن واجب را انجام مىدهند. البتّه اگر بيم فاسد شدن بدن ميّت در ميان نباشد، وگرنه در اين صورت بايد ابتدا نماز ميّت خوانده شود و بر ساير حالات مقدّم است [مگر اينكه وقت نماز واجب تنگ شده باشد كه در اين صورت آنچه كه مهمّتر است انجام مىشود.(120)]
4 - طهارت نمودن(121) براى نماز ميّت واجب نيست، ولى اَكمل و بهتر است.
5 - آخرين صف در نماز جماعت بر ميّت افضل و بهتر از همهى صفوف مىباشد.
كيفيّت انجام نماز ميّت
1 - هنگامى كه ميّت جهت نماز گزاردن بر زمين گذاشته شد، بايد سرش در طرف راستِ كسى كه مىخواهد بر او نماز بخواند، و پاهايش در سمت چپ نماز گزار قرار گيرد.
2 - امام جماعت جلوتر از مأمومين قرار مىگيرد،
3 - كفشهاى خويش را از پا درمىآورد،
4 - امام جماعت اگر ميّت مرد باشد روبروى وسط جنازه، و اگر زن باشد روبروى سينهى او مىايستد.
5 - نمازگزار به اين صورت نيّت مىكند كه: نماز مىگزارم بر اين ميّت به صورت واجب و به جهت وجوبش، و براى اينكه بدين وسيله خداوند - جلّ جلاله - را از آن جهت كه زيبندهى پرستش و بندگى است، عبادت نمايم.
6 - در حال بالا بردن دستها تكبير مىگويد.
7 - بعد از تكبير گفتن، كسانى كه در پشت سر او قرار دارند تكبير مىگويند.
8 - تكبير و دعاى بعد از آن به اين صورت است:
أَللَّهُ أَكْبَرُ، أَشْهَدُ أنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ.
- خداوند بزرگتر است، گواهى مىدهم كه معبودى جز خداوند يگانه نيست، و شريكى براى او وجود ندارد، و گواهى مىدهم كه حضرت محمّد[(صلى الله على و آله و سلم)] بنده و فرستادهى خداست.
9 - سپس تكبير دوّم و دعاى بعد از آن را چنين مىگويد:
أَللَّهُ أَكْبَرُ، أَلّلهُمَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، [وَ بارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ]، وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، كَأَفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَ بارَكْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَ آلِ إِبْراهيمَ، إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ.
- خداوند بزرگتر است، خدايا، رحمت [ويژه خود را بر محمّد و آل او بفرست، [و بر محمّد و آل محمّد مبارك گردان]، و محمّد و آل محمّد را مورد مهر خويش قرار ده، همانند رحمت و بركتت بر ابراهيم و خاندان ابراهيم، براستى كه تو ستودهى والايى.
10 - سپس تكبير سوّم و دعاى بعد از آن را به اين صورت مىگويد:
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَلّلهُمَ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ [وَالْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ]، أَلاَْحْيآءِ مِنْهُمْ وَ الاَْمْواتِ، وَ تابِعْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُم بِالْخَيْراتِ، إِنَّكَ مُجيبُ الدَّعَواتِ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىٍْ قَديرٌ.
- خداوند بزرگتر است، خدايا، مردان و زنان مؤمن [و مسلمان ]و زندگان و مردگان آنان را مورد مغفرت خويش قرار ده، و خيرات و كارهاى نيك را ميان آنان متبادل بگردان، براستى كه تو اجابت كنندهى دعاها مىباشى، همانا تو بر هر چيز توانايى.
11 - بعد تكبير چهارم و دعاى بعد از آن را مىگويد:
أَللّهُ أَكْبَرُ، أَلّلَهُمَ، عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ، نَزَلَ بِكَ، وَ أَنْتَ خَيْرُ مَنْزُولٍ بِهِ. أَلّلهُمَّ، إِنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إِلاّ خَيْراً، وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنّا. أَلّلهُمَّ، إِنْ كانَ مُحْسِناً فْزِدْ فى إحْسانِهِ، وَ إِنْ كانَ مُسيئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ [يا: عَنْ سَيِّئآتِهِ]، وَ احْشُرْهُ مَعَ مَنْ كانَ يَتَوَلاّهُ مِنَ الاَْئِمَّةِ الطّاهِرينَ، وَ ارْحَمْنا إِذا صِرْنا إِلى ما صارَ إِلَيْهِ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ،
- خداوند بزرگتر است، خدايا، اين بنده و بنده زادهى توست كه بر تو وارد شده، و تو بهترين كسى هستى كه بر تو وارد مىشوند، خداوندا، ما جز خير و خوبى از او نمىدانيم، و تو به او از ما آگاهترى، خدايا، اگر نيكوكار باشد، در احسان و نيكوكارىاش بيافزاى، و اگر بدكار باشد از [گناهان] او درگذر، و او را با ائمّهى اطهار كه دوستشان مىداشت محشور بگردان، و هنگامى كه ما نيز به آنجا كه او رسيد، رسيديم، بر ما رحم آر، به رحمتت اى مهربانترين مهربانها.
12 - و به حسب آنچه از ناحيهى خداوند اكرم الأكرمين بر خاطرش عنايت مىشود، در دعا كردن بر ميّت مىكوشد.
13 - سپس تكبير پنجم را مىگويد:
14 - و بعد مىگويد أَلْعَفْوَ أَلْعَفْوَ:
(خداوندا عفو و گذشت، عفو و گذشت را براى او درخواست مىكنيم)
15 - بر همان حال مىايستد تا اينكه جنازه را بردارند.
16 - بعد با خشوع و اقبال و توجّه به خدا و در حالى كه به ذكر و ياد خدا مشغول است، و با اين توجّه كه خود او نيز در حال وفات و انتقال از دنيا چنين خواهد بود، باز مىگردد.
17 - اگر ميّت، دشمن خدا - جلّ جلاله - باشد، و نمازگزار به جهت تقيّه در نماز حاضر شده باشد، بعد از تكبير چهارم به هرچه كه خداوند از آن خشنودتر است، دعا مىكند.
18 - و اگر ميّت، مستضعف(122) باشد، نمازگزار بعد از تكبير چهارم مىگويد:
أَلّلهُمَّ اغْفَرْ لِلَّذينَ تابُوا، وَاتَّبَعُوا سَبيلَكَ، وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحيمِ.
- خداوندا، كسانى را كه توبه نموده و از راه تو پيروى كردند بيآمرز، و از عذاب جهنّم نگاهشان بدار.
19 - و اگر ميّت مجهول باشد و معلوم نشود كه دشمن خدا - جلّ جلاله - است، و يا دوست خدا - جلّ جلاله -، بعد از تكبير چهارم مىگويد:
أَلّلهُمَّ، هذِهِ نَفْسٌ أَنْتَ أَحْيَيْتَها، وَ أَنْتَ أمَّتَها، وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِسِرَّها وَ عَلانَيتِها، فَاحْشُرْها مَعَ مَنْ تَوَلَّتْ.
- خداوندا، اين كسى است كه تو زندهاش گردانيده و ميراندهاى، و به نهان و آشكارش آگاهترى، پس او را با هركس كه دوست مىداشت، محشور فرما.
20 - و اگر ميّت بچّه بوده و بالغ نباشد، بعد از تكبير چهارم مىگويد:
أَللّهُمَّ، اجْعَلْهُ لَنا وَ لاَِبَوَيْهِ فَرَطاً.
- خدايا، او را پيش فرستادهى ما و پدر و مادرش قرار ده.
تسليت و اندوه گسارى
در روايت آمده كه مولايمان علىّ (عليه السلام) فرمود: تسليت گفتن و اندوه گسارى از صاحبان عزا يك بار است، يا پيش از دفن ميّت و يا بعد از آن.
بعد از انجام نماز با هر سخنى كه مايهى عبرت است، و يا به مضامين روايات كه خداوند - جلّ جلاله - بر زبانش جارى مىسازد، به بستگان ميّت تسليت مىگويد. از بهترين سخنان كه از امام صادق - صلوات اللّه عليه - پيرامون تسليت و اندوه گسارى يافتهام اين است كه آن بزرگوار (به اين مضمون) فرمود كه:
اگر مرگِ اين ميّت موجب شده كه تو قرب به پروردگارت پيدا كنى، يا از گناه دور شوى، اين مصيبت نيست، بلكه رحمت و نعمتى است بر تو؛ و اگر موجب پندگيرى تو نگشته، و تو را از گناه دور ننموده و موجب قرب تو به پروردگارت نشده، پس اگر به پروردگارت معرفت داشته باشى، مصيبت تو به واسطهى قساوت و سنگدلىات از گرفتار شدن به مصيبت ميّت بزرگتر مىباشد.
و نيز از جمله سخنانى كه هنگام تسليت گفته مىشود اين است همانا خداوند - جلّ جلاله - در برابر صبر و خشنودى به مصيبتها پاداشى بزرگتر از بقاى زندگان عنايت فرموده، و شخص عاقل همواره به مواهب و مناقب بيشتر ميل و رغبت دارد، خداوند - جلّ جلاله - مىفرمايد:
أَلّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ، قالُوا: إِنّالِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ، اُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ، وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُهْتدُونَ.(123)
- آنان كه وقتى به مصيبتى گرفتار مىشوند، مىگويند: همانا ما از آن خداييم، و تنها به سوى او بازمىگرديم، آنانند كه درودها و رحمتى از ناحيهى پروردگارشان براى آنان خواهد بود، و هم ايشانند كه هدايت پذير مىباشند.
و در تسليت و اندوه گسارى عارفان همين بس كه مرگ از تدبيرهاى خداوند اَرْحَمُ الرّاحمين و اَكْرَمُ الاَْكرمين است و خداوند هيچگاه در تدبير و كارسازى و مهربانى و عطوفتش بر نيكوكاران و حتّى بدكاران مورد تهمتِ ظلم و ستم قرار نمىگيرد.
و اگر برخى از مصلحتها و سعادتمنديهايى كه در باطن مرگ نزديكان است براى بستگان مردگان آشكار مىشد، مسلّماً خود ميّت و بستگان وى از خداوند درخواست مىكردند كه هر چه زودتر رُخدادهاى ناگوار را بر ديگر چيزها مقدّم بدارد، و اگر نمىمردند و اين مصلحتها و عنايتها به تأخير مىافتاد، به خاطر بدست آوردن آن عنايتها بيشتر از گريهاى كه هنگام مرگ دارند، مىگريستند.
و آنچه در نزد خردمندان واقعى مهمّ است، مرگ دل و صفات كمال انسانى است؛ و امّا مرگ بدنها و انتقال آنها از جايى كه محلّ دگرگون شدن زمانهاست، با وجود سلامتى دين، مايهى سعادتمندى و افزونى است.
سپس ميّت را به محلّ خلوتش با مالك امر و جايگاه تنهايى و وحشتش در يعنى قبر حمل مىكنند.
كيفيّت دفن اموات
وقتى تشييع كنندگان ميّت به قبر - يعنى جايى كه محلّ خوابيدن و دراز كشيدن ميّت بر خاك، و مجاورت با اهل قبور به جاى مجاورت با مردم، و منزلى كه خويشان و برادران انسان را تنها گذاشته و مىروند، و ياوران و همسايگان يارى نمىكنند، و انسان در آنجا تك و تنها، و در حالتى كه همگان او را رانده و دور نمودهاند، اقامت مىكند - رسيدند،
1 - جنازهى ميّت را اگر مرد باشد از پايين قبر وارد قبر مىكنند.
2 - پيش از گذاشتن در قبر سه بار جنازه را تا لبهى قبر نزديك مىكنند و بعد وارد قبر مىكنند؛ زيرا روايت شده كه روح ميّت با اين كار براى سؤال قبر و امور هولناكى كه روبرو خواهد شد، آمادگى پيدا مىكند.
3 - و اگر جنازه، زن باشد، در سمت قبله بر جلو قبر قرار مىدهند.
4 و 5 - سپس ولىّ ميّت يا كسى كه ولىّ به وى دستور مىدهد، در حالى كه پا و سربرهنه است از جاىِ پاهاى ميّت در قبر، وارد آن مىشود.
6 - ميّت را - ابتدا سر ميّت را - با تعظيم و احترام مىگيرد، و به ياد مىآورد كه در برابر ديد و آگاهى خداوند - جلّ جلاله - است و اينكه او وكيل ميّت در اين جايگاه است.
7 - هنگام فرو بردن ميّت در قبر مىگويد:
أللّهُمَّ، اجْعَلْها رَوْضَةً مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ، وَلاتَجْعَلْها حُفْرَةً مِنْ حُفَرِالنّارِ.
- خداوندا! اين [قبر] را بوستانى از بوستانهاى بهشت قرار بده، و آن را گودال و چالهاى از چالههاى آتش [جهنّم ]مگردان.
8 - و نيز مىگويد:
بِسْمِ اللَّهِ، وَبِاللَّهِ، وَفى سَبيلِ اللَّهِ، وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ(صلى الله على و آله و سلم). أَللّهُمَّ، إِيماناً بِكَ، وَتَصْديقاً بِكِتابِكَ، هذا ما وَعَدَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ، وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ. أَللَّهُمَّ، زِدنا إِيماناً وَ تَسْليماً.
- به نام خدا، و به [وسيلهى] خدا، و در راه خدا، و بر آيين رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم)، خدايا، [اين كار را ]از روى ايمان به تو، و تصديق كتابت [انجام مىدهم]، اين بود آنچه كه خداوند و رسولش وعده داده بودند، و خدا و رسولش راست گفتند. خداوندا، بر ايمان و تسليم ما بيافزاى.
9 - سپس ميّت را با حالت تسليم ميّت را به پيشگاه خداوند - جلّ جلاله - سپرده و نزد او به وديعه مىگذارد و در اين حالت هر چه كه خداوند - جلّ جلاله - بر قلب و كلامش جارى ساخت، مىگويد.
10 - سپس ميّت را بر سمت راست بدن و روبه قبله مىخواباند.
11 - بندهاى كفن او را از سمت سر و پاها مىگشايد.
12 - و گونهى ميّت را از روى خاكسارى و ذلّت و براى جلب رحمت و عطوفت مولايش كه پروردگار پروردگاران است، روى خاك مىنهد.
13 - مقدارى از تربت امام حسين (عليه السلام) را همراه او قرار مىدهد، زيرا در روايت آمده كه آن مايهى ايمنى از عذاب است، و چون اين منزل، منزل هولناكى است انسان نياز دارد كه تا نهايت امكان براى رهايى از آن توسّل جسته و خود را از آن سلامت بدارد.
14 - در حديث آمده است كه پيامبر اكرم (صلى الله على و آله و سلم) فرمود: نخستين مژدهاى كه به مؤمن داده مىشود، اين است كه به او گفته مىشود: خوش آمدى، براستى كه خداوند تمام تشييع كنندگان تو را آمرزيد، و دعاى تمام استغفار كنندگان براى تو را استجابت فرمود، و گواهى تمام كسانى را كه به نفع تو شهادت دادند، قبول فرمود.(124)
15 - سپس امورى را كه ميّت در حال حياتش بدان معتقد بود (از آن جمله شهادت به يگانگى خداوند - جلّ جلاله - و رسالت رسول خدا - (صلى الله على و آله و سلم) - و امامت و بزرگوارى [ويا: خلافت و جانشينى] ائمّه اهل بيتِ رسول خدا (صلى الله على و آله و سلم)) را به او تلقين مىكند،
16 - بايد تلقين به وسيله كسى كه از اهل يقين است، و نيز به نيّتِ اينكه جواب دو فرشتهى پرسش كننده در قبر است صورت بگيرد، تا اينكه خداوند - جلّ جلاله - به رحمت خويش به واسطهى همين تلقين، ميّت را از سؤال منكر و نكير كفايت فرموده و او را خشنود و چشم روشن گرداند.
17 - سپس خشت روى قبر چيده و مىگويد:
أَلّلهُمَّ، صِلْ وَحْدَتَهُ، وَ آنِسْ وَحْشَتَهُ، وَ ارْحَمْ غُرْبَتَهُ، وَ أَسْكِنْ إِلَيْهِ مِنْ رَحْمَتِكَ رَحْمَةً يَسْتَغْنى بِها عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِواكَ، وَاحْشُرْهُ مَعَ مَنْ كانَ يَتَوَلاّهُ.
- خداوندا، با او ارتباط برقرار كن و از تنهايى نجاتش بده، و مونس وحشت و احساسِ تنهايىاش باش، و بر غربت او رحم آر، و از رحمت خويش چنان رحمتى به سوى او گسيل بدار، كه از رحمت غير تو بىنياز گردد، و با كسانى كه دوستشان مىداشت محشور فرما.
18 - وقتى چيدن خشت بر قبر را به پايان برد، از سمت پاهاى ميّت از قبر خارج مىشود.
19 - خاك روى قبر مىريزد، و نيز تمام كسانى كه حضور دارند با كف دست، خاك بر روى قبر مىريزند، مگر كسانى كه نسبتى با ميّت دارند.
20 - حال ريختن خاك مىگويند:
اِنّا لِلّهِ، وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ، هذا ما وَعَدَاللّهُ، وَ صَدَقَ [الْمُرْسَلُونَ]، أَلّلهُمَّ، زِدْنا إِيماناً وَ تَسْليماً.
- همانا ما از آن خداييم، و تنها به سوى او باز مىگرديم، اين بود آنچه كه خداوند به ما وعده داده بود، و [فرستادگان خدا ]راست گفتند، خدايا، بر ايمان و تسليم ما بيافزاى.
21 - قبر را با خاك پُر نموده و به اندازهى چهار انگشت از زمين بلند مىنمايند.
22 - قبر را مسطّح درست مىكنند.
23 - روى قبر آب مىپاشند.
24 - پاشيدن آب را از سمت سر قبر شروع مىنمايند، و سپس چهار سوى قبر را دور مىزنند تا اينكه باز به سر قبر برگردند. و اگر چيزى از آب اضافه ماند، بر وسط قبر مىريزند.
نمازى كه بعد از دفن ميّت در كنار قبر خوانده مىشود
اين نماز ضرر و آسيب را از ميّت دور، و در نيكى به او محسوب مىشود. از اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت شده كه رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم) فرمود: وقتى ميت خود را دفن نموديد و از خاكسپارىاش فارغ شديد، وارث يا خويشاوند يا دوست او در كنار قبر ايستاده و دو ركعت نماز بخواند، در ركعت اوّل يك بار سورهى فاتحه و دو سورهى قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق، وسورهى قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاس. معوذّتين ...(125) كيفيّت ركعت دوّم به اين صورت است كه سورهى حمد و اگر خواست سورهى قُلْ هُوَاللّهُ أَحَد، و سورهى إِنّا أَنْزَلْناه را بخواند، كه اين دو سوره از سورههاى مهمّى هستند كه در نمازهاى نافله خوانده مىشوند، و بعد ركوع و سجده بجا آورده و در سجدهاش مىگويد:
سُبْحانَ مَنْ تَعَزَّزَ بِالْقُدْرَةِ، وَ قَهَرَ عِبادَهُ بِالْمَوْتِ.
- پاك و منزّه است خداوندى كه به قدرت خويش، عزيز و سربلند، و با مرگ بر بندگان چيره و سلطه دارد.
سپس سلام نماز را گفته و رو به قبر نموده و مىگويد: اى فلانى پسر فلانى، اين نماز براى تو و يارانت باشد.
مسلّماً خداوند، عذاب و تنگى و فشار قبر را از او برطرف مىكند، و اگر از پروردگارش بخواهد كه مردان و زنان مؤمن و مسلمان، اعمّ از زنده و مرده آنان را بيآمرزد، خداوند دعاى وى را دربارهى آنان مستجاب مىفرمايد.
و خداوند متعال به دوست او مىفرمايد: اى فلانى پسر فلانى، چشم روشن باش، كه خداوند - عزّوجلّ - تو را آمرزيد. و به خود نماز گزار نيز در برابر هر حرف، هزار كار نيك عطا مىشود، و هزار گناه او محو مىشود. پس وقتى روز قيامت فرا رسيد، خداوند متعال يك صف از فرشتگان را برمىانگيزاند كه او را تا دَرِ بهشت تشييع و بدرقه نمايند، و هنگامى كه داخل بهشت شد، هفتاد هزار فرشته به استقبال او مىآيند، كه با هر يك طبقى از نور است كه با دستمالى از اِسْتَبْرَق(126) پوشيده شده، و در دست هر كدام كوزهاى از نور است كه در آن آب سَلْسَبيل(127) است. پس وى از آن طبق خورده و از آن آب مىآشامد، و خشنودى خداوند بزرگتر است.
شايد برخى به محض اطّلاع از اين نماز بگويند: تا كنون ديده نشده كه كسى در نزد ميّت خود بعد از وفات او اين نماز را خوانده باشد.
جواب اين است كه: اگر سنن شرايع و احكام و مستحبّات اسلام را در نظر آورى، مىبينى كه بيشتر آنها آثارش از بين رفته و انوارش خاموش گرديده است، و اين نماز نيز كه نسبت به انجام آن كوتاهى مىشود، نمونهاى است از امثال آن كه از بين رفته است. و ما در بعضى از تصنيفات خود احاديثى چند پيرامون اين مطلب ذكر كرديم كه: اگر حديثى دربارهى عبادتى به مكلّف برسد و وى بدان عمل كند، به سعادت آن دست مىيابد، اگرچه امر به آن صورت كه به او رسيده نباشد(128)، و اين بخاطر كَرَم و بزرگوارى خداوند - جلّ جلاله - و كرامت رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم) مىباشد، و ما اين مطلب را به سند خود از محمّد بن يعقوب و ابن بابويه نقل نموديم.
و هنگامى كه اين امور پايان يافت فراغت پيدا كرد، هركس از حاضران كه خواهان نزديكى جستن به خداوندگار روز جزاست، ميّت را زيارت مىنمايد.
كيفيّت زيارت قبور اموات
در روايت آمده كه محمّد بن مسلم مىگويد: به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم؟ آيا مردگان را زيارت كنيم؟ فرمود: بله. عرض كردم: آيا وقتى ما به زيارت آنها مىرويم صداى ما را مىشنوند؟ فرمود: بله، به خدا سوگند، مسلّماً آنان از آمدن شما خبردار شده و شادمان مىگردند و با شما اُنس مىگيرند. وى مىگويد: عرض كردم: وقتى به زيارت ايشان رفتيم چه بگوييم؟ فرمود، بگو:
أَلّلهُمَّ، جافِ الاَْرْضَ عَنْ جُنُوبِهِمْ، وَ صاعِدْ إِلَيْكَ أَرْواحَهُمْ، وَلَقِّهِمْ مِنْكَ رِضْواناً، وَأَسْكِنْ إِلَيْهِمْ مِنْ رَحْمَتِكَ ما تَصِلُ بِهِ وَحْدَتَهُمْ، وَ تُونِسُ بِهِ وَحْشَتَهُمْ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَىْءٍ قَديرٌ.
- خداوندا، زمين را از پهلوهايشان بر كنار فرموده و جايگاهشان را وسعت ده، و ارواح آنان را به سوى خود بالابر، و خشنوديى از جانب خود به ايشان ارزانى دار، و از رحمت خويش چنان رحمتى به سوى آنان گسيل دار كه و با ارتباط بر قرار كردن با آنان ايشان را از تنهايى نجات ده، و مُونس وحشت و احساسِ تنهايىشان گردى، براستى كه تو بر هرچيز توانايى.
در روايت ديگر صفوان بن يحيى مىگويد: به حضرت ابوالحسن امام كاظم (عليه السلام) عرض كردم: آيا ميّت سلام كسى را كه به او سلام مىكند، و دعايى را كه شخص در نزد قبر او براى وى مىكند مىشنود؟ فرمود: بله، آيا مردگان كفّار مىشنوند و مؤمنان نمىشنوند؟! (البتّه ما اين روايت را به صورت اختصار نقل نموديم.)
شايد مقصود از فرمايش حضرت (عليه السلام) كه فرمود: مردگان كفّار مىشنوند، همان كافرانى باشد كه پيامبر اكرم (صلى الله على و آله و سلم) پس از كشتن و به چاه انداختن آنان در جنگ بدر به آنها خطاب نمود كه: واقعاً آنچه را كه پروردگارم به من وعده داده بود، به صورت حقّ و راست يافتم.
بعد فرمود: براستى كه آنان مىشنوند، همان گونه كه شما مىشنويد.
و درباره زيارت اموات، روايات فراوانى است كه ما آنها را در كتاب المزار الكبير ذكر نمودهايم.(129)
اشكال و جواب
ممكن است كه گفته شود: اين توضيحات در رابطه با احكام و آداب اموات از اعمال شبانه روز نيست. در پاسخ مىگوييم: بر اهل توفيق پوشيده نيست كه طهارت با اقسام غسلها از توابع نماز است، و مطالبى كه ما مشروحاً پيرامون حالات اموات و ديگر مطالبى كه ذكر نموديم، همگى از توابع آن امور مهمّ است.
و نيز همهى آنچه كه ما به شرح بيان كرديم، به صورت مفصّلتر از اين در فقه مطرح شده است، كه ما به خاطر ترس از اطاله كلام، آنها را ذكر نكرديم.
فرستادن غذا براى افراد خانواده ميّت و اقامهى مجلس عزا
از جمله مستحبّات مؤكّد بُردن عذا و خوراكى براى افراد خانواده و بستگان ميّت است، و در اين مورد روايتى از پيامبر اكرم (عليه افضل الصّلاة و السّلام) نقل شده است. و نيز روايت شده كه سه روز براى ميّت مجلس عزا اقامه كنند، چنانكه در حديث آمده كه امام باقر (عليه السلام) فرمود: از روز مرگ عملى كه ميّت، سه روز براى او مجلس سوگوارى اقامه شود.
ذكر عملى كه پيش(130) از شب اوّل دفن انجام مىشود
حذيفة بن يمان مىگويد: رسول خدا(صلى الله على و آله و سلم) فرمودند: هيچ لحظهاى سختتر از شب اوّل دفن براى ميّت نيست، پس با صدقه دادن نسبت به مردگانتان مهربانى كنيد؛ و اگر نيافتيد، دو ركعت نماز بخوانيد، به اين صورت كه: در ركعت اوّل يك بار فاتِحَةُ الْكِتاب و يك بار آيَةُ الْكُرسى و دوباره سورهى قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد؛ و در ركعت دوّم يك بار فاتِحَةُ الْكِتاب و ده بار سورهى أَلْهاكُمُ التَّكاثُر قرائت مىشود. و نمازگزار بعد از سلام نماز بگويد:
أَلّلهُمَّ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ ابْعَثْ ثَوابَهُما إِلى قَبْرِ ذلِكَ الْمَيِّتِ، فُلانِ بْنِ فُلانٍ.
- خداوندا، بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و ثواب اين دو ركعت نماز، را به قبر آن ميّت، فلانى پسر فلانى، برسان.
كه خداوند در همان لحظه، هزار فرشته را به سوى قبر ميّت گسيل مىدارد كه هر كدام از آنان يك جامه و حُلّه(131) دارد، و تا روزى كه در صور قيامت دميده مىشود تنگى قبر او را مبدّل به وسعت مىكند، و به شمارهى هر چيز كه آفتاب بر آن مىتابد به نماز گزار حسنه و كار نيك عطا شده، و مقامش چهل درجه بالا برده مىشود.
با وفا بودن نسبت به اموات
نسبت به مردگان با وفا باش، و حال كه رشتهى اميدوارى ميان تو و آنان گسسته است، نسبت به آنان كوتاهى مكن، و به ياد آور كه خداوند سبحان - جلّ جلاله - در برابر اين وفادارى، چندين برابر آنچه را كه آرزو دارى، و چندين برابر اخوّتى كه ميان تو و زندگان است، عطا عنايت فرموده، پس اگر باز نسبت به بذل و بخشش خداوند بىاعتنايى كنى، شايد اصلاً گفتار و وعده الهى را تصديق ننمودهاى.
نمازى هديه به اموات
و اگر خواست، دو ركعت نماز بخواند و ثواب آن را به اهل قبور مؤمن آن قبرستان هديه نمايد، و من آن دو ركعت را از مالك بن دينار نقل مىكنم كه وى گفت: شب جمعه بر گورستانى وارد شدم و ناگهان ديدم كه نورى درخشان است. از روى تعجّب گفتم: لا إِلهَ إِلاَّ اللَّه، گويى كه خداوند - عزّوجلّ - اهل اين گورستان را آمرزيده است. ناگهان شنيدم كه هاتفى از دور ندا مىكند و مىگويد: اى مالك بن دينار، اين هديهى مؤمنان به برادران ايمانىشان از اهل قبور است. گفتم: سوگند به خدايى كه تو را به زبان آورد، از تو مىخواهم كه به من بگويى كه آن هديّه چيست؟ گفت: مؤمنى در اين شب برخاست و وضوى كامل گرفت و دو ركعت نماز خواند و در هر ركعت يك بار سورهى فاتِحَةُ الكتاب و سورهى قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُون، و سورهى قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَد قرائت نمود، و گفت:
أَلّلهُمَّ، إِنّى قَدْ وَهَبْتُ ثَوابَها لاَِهْلِ الْمَقابِرِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ.
- خداوندا، براستى كه من ثواب آن را به مؤمنين اين قبرستان هديه نمودم.
و خداوند، روشنايى و نور و گشايش و شادمانى را از شرق و غرب و از هر سو بر ما داخل نمود.
مالك مىگويد: من همواره آن را در شبهاى جمعه مىخواندم، تا اينكه پيامبر اكرم(صلى الله على و آله و سلم) را در خواب ديدم و ايشان به من فرمود: اى مالك، خداوند در برابر نورى كه به اُمّت من هديّه نمودى، ثواب آن را آمرزش تو قرار داد.
سپس فرمود: خداوند در قصرى بهشتى كه مُنيف ناميده مىشود، خانهاى براى تو بنا نمود.
عرض كردم: معناى مُنيف چيست؟ فرمود يعنى مُشْرِفِ بر اهل بهشت.
اكنون مىگويم: ما هيچ چيز را از كرامت الهى دور نمىشماريم، و نسبت به عقيدهى و ضمير اين شخص مالك بن دينار خداوند آگاهتر است، زيرا وى در زمانى مىزيسته كه تقيّه شديد در آن بوده است.
85) بايد توجّه داشت كه ختنه كردن براى مرد واجب، و براى زن مستحبّ است، تعبير فوق براساساين دو حكم مىباشد.
86) مانند نماز خواندن.
87) يعنى از آن جهت كه حضرت حقّ ذاتاً اهليّت عبادت را داردو به جهت محبّت وشكر و سپاسگزارى از او، نه از روى ترس از آتش جهنّم، و يا ميل و رغبت به بهشت.
88) ظاهراً مقصوداز اين استحاضه، همچنانكه بعداً ذكرمىشود - حالت دوّم وسوّم استحاضه است كه اوّلى نيازمند يك غسل، و دوّمى نيازمند سه غسل است.
89) وضوء و يا تيمّم، بر اساس وظيفه.
90) يعنى احكامى را كه زن حائض و نفساء بايد رعايت كند بر او واجب نيست.
91) يعنى اگر روزهاش فوت شده باشد.
92) يعنى حداقلّ بيش از سه روز.
93) مؤمنون (23): 99 و 100.
94) مؤمنون (23): 100.
95) اعراف (7) : 198.
96) يعنى با پرداخت، يا حلاليّت طلبيدن.
97) مريم (19) : 87.
98) جَرْيْدَتَيْن دو چوبتر هستند كه همراه با ميّت در كفن گذاشته مىشود. توضيح بيشتر در همين فصل خواهد آمد.
99) يعنى روز قيامت كه زيانكارى و فريب خوردگى تودهى مردمآشكار مىگردد.
100) عِبْر نام بلد يا كنارهى درّهاى است، و ظَفار: بلدىاست در يَمَن در نزديكىصَنعاء (به نقل از مجمع البحرين، ج 2، ص 1157 و 1137 مادة ظفر و عبر.)
101) رَحَبه» در لعنت به معناى فضا و محوّطه وسيع است.
102) حَبَره و يا حَبرهكه جمع آن حِبَر است، درلعنت به نوعىبالاپوش مخصوص از بُرْدها و لباسهاى يَمَنى گفته مىشود كه تمام بدن را مىپوشاند.
103) رَيْطه» در لعنت نوعى بالاپوش را مىگويند كه تمام بدن را بپوشاند و دو قطعه نباشد، بلكه يك بافت و يك دست باشد.
104) المعجم الكبير، ج 3، ص 163، حديث 3006 - البتّه درمدرك حديث يعنىالمعجم الكبير، به جاى 300 درهم، 3 درهم، و به جاى دو ريطهى سفيد خشن، دو ريطهى سفيد زيبا و نيكو آمده است. كه ظاهراً همين درست است و با بحث مناسبت دارد.
105) هر درهم شرعى برابر
106) و در برخى از نسخهها در آخر، لفظ اَخْياراً نيز افزوده شده است.
107) ساجه: چوب درخت هندى كه در برابر رطوبت آب بسيارمقاوم است.
108) غيبة طوسى، ص 364، روايت 332 (با اندك تفاوت در چند لفظ)
109) الطبقات الكبرى، ج 4 ص 53؛ الاستيعاب، ج 4، ص 239.
110) ربيع الابرار، ج 4، ص 29.
111) جمعه (62): 6.
112)
113) نوعى گياه بيابانى با برگهاى سوزنى شكل (نگاه شود به لسانالعرب، ج 13،، ص18، مادّه اشن.
114) اين عبارت در برخى از نسخههاىكتاب به اين صورت است:ابتدا دو چوبتر بهاندازهى استخوان بازو از چوبتر درخت خرما تهيّه مىكنند، و اگر پيدا نشد از هر درخت تر كه باشد.
115) كه در صفحهى 138 گذشت.
116) مقصود از خامسه همان سرتاسرى مستحبّ است كه در بحث قطعههاى واجبومستحبّ كفن گذشت.
117) در عروةالوثقيى (ج1، ص 295) آمده است: ذريره بنابر آنچه كهگفته شده، دانهاى شبيهگندم كه وقتى كوبيده مىشود بوى خوبى دارد، و در زمان ما به آن قُمْحه مىگويند، و شايد سابقاً ذريره ناميده مىشده است.
118) پيشانى، كف دو دست، دو زانو، و نوك انگشتان شست پا.
119) معناى حبره و بُرد در همين فصل تحت عنواناستحباب آماده كردنكفن از ديدگاه روايات و نگاه كردن به آن احياناً گذشت.
120) داخل در برخى از نسخههاى كتاب نيست.
121) وضوء و يا تيمّم بر اساس وظيفه.
122) مقصود از مُسْتضْعَف در اينجا، كسى است كه ازتشخيص مذهب حقّ -يعنى شيعه اماميّه اثنى عشرى - عاجز بوده، و هيچ دشمنى با آن مذهب نداشته، و در عين حال مجهول الحال هم نباشد.
123) بقره (2): 156 و 157.
124) نگاه نخست به نظر مىرسد كه قسمت 14 به بحث مربوط نيست، ولى ممكن است مقصوداينباشد كه در اين هنگام بهتر است كه انسان براى ميّت استغفار كند و به اهل خير بودن او شهادت دهد، لذا مؤلّف بزرگوار اين روايت را در اينجا ذكر فرمودهاند.
125) اينجا در اصلِ نسخه كتاب نيز خالى مانده و چيزى نوشتهنشده است.
126) پارچهى ابريشمى ضخيم.
127) نام چشمهاى مخصوص در بهشت كه اولياى خدا از آن مىنوشند.
128) به مقدمّه مؤلّف بزرگوار بر همين كتاب رجوع شود.
129) مصباح الزّائر، ص 512 و 513.
130) روايتى كه خواهد آمد متذكّر دو مطلب (صدقه و نماز) است كه هردو در شب اوّل دفن انجاممىشود، و نه پيش از آن. لذا شايد لفظ پيش از مؤلّف بزرگوار نباشد.
131) دُلّه: لباس نو و دو تكّه كه تمام بدن را بپوشاند.
